Οι Ολυμπιακοί Αγώνες 1896 - 1936 μέσα από τη ματιά και τα τεκμήρια του Θεσσαλονικέα εραστή του αθλητισμού Νικολάου Χριστοδούλου…

Γράφει η Μαρίνα Κάγκα

 Επιμελήτρια συγγραμμάτων

   Ενόψει των επερχόμενων Ολυμπιακών Αγώνων 2024 στο Παρίσι, την Πέμπτη 27 Ιουνίου 2024, ώρα 8 μ.μ., εγκαινιάστηκε στη Θεσσαλονίκη μία από τις σημαντικότερες Εκθέσεις των τελευταίων ετών, με θέμα: «Οι Ολυμπιακοί Αγώνες 1896 - 1936 μέσα από τη ματιά και τα τεκμήρια του Θεσσαλονικέα εραστή του αθλητισμού Νικολάου Χριστοδούλου» (Αρχείο Γεωργίου

Κωνσταντινίδη), υπό την αιγίδα της Φ.Α.Α.Θ. και της αντιδημαρχίας Αθλητισμού, Νεολαίας και Εθελοντισμού του Δήμου Θεσσαλονίκης.

   Η Έκθεση που λαμβάνει χώρα στην Αίθουσα Τέχνης της Φ.Α.Α.Θ. (Αγ. Σοφίας 38) και θα διαρκέσει μέχρι τις 30 Ιουλίου, φιλοδοξεί να αναδείξει τη σύνδεση της Ελλάδας και ιδιαίτερα της Θεσσαλονίκης με τον θεσμό των Ολυμπιακών Αγώνων, από την αναβίωσή τους το 1896 μέχρι τη διοργάνωση της πρώτης Ολυμπιακής Λαμπαδηδρομίας το 1936.

   Παραθέτω την Εισαγωγή του λευκώματος της Έκθεσης, για να εντρυφήσουμε στην ιστορικότητα των Ολυμπιακών Αγώνων αλλά και στα ιδεώδη του Ολυμπισμού.

    Η διαχρονικότητά τους αποτυπώνεται περίτρανα στα κείμενα του λευκώματος, που είχα την τιμή να επιμεληθώ και να εμπλουτίσω τις γνώσεις μου μέσα από αδημοσίευτα τεκμήρια, κτήμα ες αεί του Αρχείου Γεωργίου Κωνσταντινίδη.

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

   Πατρίδα των Ολυμπιακών Αγώνων, όπως μαρτυρεί και η ίδια η λέξη, ήταν η κοιλάδα της Ολυμπίας, στην οποία υπήρχε ιερός τόπος αφιερωμένος στον ανώτατο θεό του Ολύμπου, τον Δία. Μέσα στο δάσος της Ολυμπίας, στην ιερά Άλτη, υψωνόταν ο μεγαλοπρεπής ναός του Ολύμπιου Διός, όπου προσέρχονταν οι κάτοικοι των εγγύτερων περιοχών για να προσφέρουν θυσίες, ενώ κατά το έθιμο ακολουθούσαν αγώνες μεταξύ των νέων.

   Η πρώτη καταγραμμένη διοργάνωση των αγώνων ανάγεται στο 776 π.Χ. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που πραγματοποιούνταν αγώνες στην Ολυμπία. Η διεξαγωγή τους γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια, μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Κατά τη διάρκεια κάθε Ολυμπιάδας ίσχυε εκεχειρία κατά την οποία έπαυαν όλες οι εχθρικές και πολεμικές πράξεις.

   Η συμμετοχή στους αγώνες επιτρεπόταν μόνο σε Έλληνες ελεύθερους πολίτες. Στις πρώτες δώδεκα διοργανώσεις, το «στάδιον», δηλαδή ο αγώνας δρόμου 600 ποδιών ή 192 μέτρων, αποτελούσε το μοναδικό αγώνισμα και παρέμεινε το πιο σημαντικό καθ’ όλη την ιστορία των αγώνων. Ο νικητής του «σταδίου» μπορούσε να δώσει το όνομά του στην Ολυμπιάδα που συμμετείχε, ώστε να μείνει αυτό στην ιστορία.

   Προϊόντος του χρόνου, πραγματοποιήθηκαν και σε άλλες ελληνικές πόλεις εορτές και αγώνες, που ονομάστηκαν κατά μίμηση «Ολύμπια» ή «Ολυμπιακοί». Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα αποτελούν η Αθήνα, η Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια, η Έφεσος, η Ταρσός, οι Τράλλεις (το σημερινό Αϊδίνιο) και η Πέργαμος.

   Οι Ολυμπιακοί Αγώνες έχασαν σταδιακά την αίγλη τους όταν οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Ελλάδα. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού θεωρήθηκαν παγανιστική εορτή και το 393 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος απαγόρευσε την διεξαγωγή τους. Έτσι, ολοκληρώθηκε μια περίοδος χιλίων ετών κατά την οποία οι Ολυμπιακοί Αγώνες διεξάγονταν ανελλιπώς κάθε τέσσερα χρόνια.

   Η ιδέα και οι προσπάθειες για την αναγέννηση των ιδεωδών του Ολυμπισμού δεν ξεκίνησαν στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως πιστεύεται ευρέως. Κυοφορήθηκαν στο κίνημα του Διαφωτισμού, αποτέλεσαν όραμα των αγωνιστών της Ελληνικής Εθνεγερσίας, θεσμοθετήθηκαν στην Ελλάδα από το 1858 και έλαβαν διεθνή υπόσταση το 1894 στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, κατά τη διάρκεια Διεθνούς Αθλητικού Συνεδρίου που διοργάνωσε ο φιλέλληνας βαρόνος Pierre de Coubertin.

   Το 1793 η Γαλλική Εθνοσυνέλευση, οραματιζόμενη την ανάγκη δημιουργίας ενός συστήματος ολοκληρωτικής αγωγής για τους νέους, που περιλάμβανε πρωτίστως και τη σωματική αγωγή, ψήφισε την ανασύσταση των Ολυμπιακών Αγώνων.

   Ο Ρήγας Βελεστινλής συνέδεσε από το 1797 το όραμα της διοργάνωσης των Ολυμπιακών με την Ελληνική Επανάσταση, την ανασύνθεση της ταυτότητας των Ελλήνων και την αναγέννηση του Έθνους. Το τεύχος Νοεμβρίου 1812 της περιοδικής έκδοσης «Λόγιος Ερμής», εμπνευστής της οποίας ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής, ήταν εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στη διοργάνωση των αθλητικών αγώνων της αρχαιότητας, με πρώτο άρθρο που έφερε τίτλο «Η περί των Ολυμπίων Αγώνων ακολουθία».

   Το 1829, όταν η Ελλάδα έγινε ανεξάρτητο κράτος, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός αποτέλεσε ιδεολογικό πρότυπο για τη νέα χώρα. Μια ομάδα Γάλλων αρχαιολόγων πραγματοποίησε ανασκαφές στην αρχαία Ολυμπία, γύρω από τον ναό του Δία. Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν, μεταφέρθηκαν στο Λούβρο, προκαλώντας ευρύτερο ενδιαφέρον για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας. Το 1833 ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1863), που μαθήτευσε στον κύκλο του Κοραή, δημοσίευσε στην εφημερίδα του Ναυπλίου «Ήλιος», ένα ποίημα με το οποίο παρότρυνε τους συμπολίτες του να αναζητήσουν το αρχαίο πνεύμα και να αναβιώσουν τους Ολυμπιακούς Αγώνες.

 Δὲν μὲ λέγετε ποῦ εἶναι οἱ ἀρχαῖοι σας αἰῶνες;

 Οἱ ὡραῖοι σας ποῦ εἶναι Ὀλυμπιακοὶ Ἀγῶνες;

 ποῦ τὰ Παναθήναιά σας;

 Αἱ μεγάλαι τελεταί σας, τὰ μεγάλα θέατρά σας;

   Το 1835 ο αδελφός του Αλέξανδρου, ο Παναγιώτης Σούτσος (1806-1868), που και εκείνος είχε θητεύσει στο περιβάλλον του Κοραή, συνέταξε και υπέβαλε σχέδιο νόμου με τον τίτλο «Περί της καθιερώσεως Εθνικών Εορτών και Δημοσίων Αγώνων κατά το πρότυπο της αρχαιότητος», με το οποίο πρότεινε την καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτής και συνέδεσε τον εορτασμό της με την αναβίωση των Αγώνων.

   Το 1838 οι κάτοικοι των χωριών γύρω από την αρχαία Ολυμπία –που τα ερείπιά της παρέμεναν θαμμένα κάτω από το χώμα– αποφάσισαν την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων στον Πύργο της Ηλείας. Η προσπάθεια αυτή, όμως, δεν τελεσφόρησε.

   Η συνέχεια δόθηκε από τον ιατρό Ευάγγελο (Ευαγγέλη) Ζάππα (1800-1865), ο οποίος αφού πολέμησε στην ελληνική επανάσταση, εγκαταστάθηκε στη Ρουμανία, όπου απέκτησε μεγάλη περιουσία. Λέγεται ότι επηρεάστηκε από τους αδελφούς Σούτσου και πρότεινε το 1856 στον υπουργό Εξωτερικών Αλέξανδρο Ραγκαβή να επαναληφθούν οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα, αναλαμβάνοντας το οικονομικό κόστος. Ο Ζάππας θεωρούσε ότι «ἕκαστος δέον τῇ πατρίδι χρήσιμος γενέσθαι καὶ οὐδέποτε ἄχθος αὐτῆς»· επιθυμώντας δε να ενισχύσει την πατρίδα του συνέβαλλε τα μέγιστα στην αναβίωση των Αγώνων.

   Σε άρθρο του Παναγιώτη Σούτσου, στις 13 Ιουλίου 1856 στην εφημερίδα «Ήλιος», ο συντάκτης αναφέρει χαρακτηριστικά ότι μόλις ανασυσταθούν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, το όνομα του Ζάππα θα πρέπει να κατατάσσεται ανάμεσα στα ονόματα των παλαιών ηρώων, δίπλα στα ονόματα του Ηρακλή και του Θησέα, ιδρυτών των Ολυμπιακών Αγώνων της αρχαιότητος.

   Ο υπουργός Αλέξανδρος Ραγκαβής (1809-1892), άνθρωπος με βαθύτατη μόρφωση και συγγραφέας πολλών βιβλίων, είχε τη γνώμη ότι οι αθλητικοί αγώνες θα έπρεπε να συνδυαστούν με εκθέσεις, στις οποίες θα φαινόταν η οικονομική και τεχνική πρόοδος της Ελλάδας. Είχαν τότε μόλις πραγματοποιηθεί οι διεθνείς εκθέσεις του Λονδίνου (1851) και των Παρισίων (1855) που είχαν εντυπωσιάσει την Ευρώπη.

   Έτσι το 1858 αποφασίσθηκε η διεξαγωγή των «Ολυμπίων» στην Αθήνα. Τα «Ολύμπια» περιλάμβαναν:

 • Έκθεση των επιτευγμάτων της χώρας στους τομείς της γεωργίας και της βιομηχανίας.

 • Έκθεση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού (κυρίως εικαστικές τέχνες).

 • Αθλητικούς αγώνες.

   Τη δαπάνη των Ολυμπίων ανέλαβε κατά το μέγιστο μέρος ο Ευάγγελος Ζάππας.

   Η πρώτη διοργάνωση πραγματοποιήθηκε το 1859. Η έκθεση των προϊόντων και των καλλιτεχνικών έργων στεγάσθηκε στην τότε πολυτεχνική σχολή. Οι αθλητικοί αγώνες έγιναν στη σημερινή πλατεία Ομονοίας και τους παρακολούθησαν χιλιάδες θεατές. Συμμετείχαν απλοί πολίτες από την Αθήνα και τον Πειραιά. Αν και είχαν καθαρά ερασιτεχνικό χαρακτήρα και υποτυπώδη διοργάνωση, οι αγώνες έκαναν μεγάλη εντύπωση στους Αθηναίους.

   Στη δεύτερη διοργάνωση των Ολυμπίων (1870) οι εκθέσεις στεγάσθηκαν σε ξύλινη οικοδομή που ανεγέρθηκε επί τούτου κοντά στις Στήλες του Ολυμπίου Διός. Οι αθλητικοί αγώνες έγιναν στο αρχαίο Στάδιο της Αθήνας, που είχε ερειπωθεί με το πέρασμα των χρόνων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1860 ήταν απλώς ένα κοίλωμα στο έδαφος που έδειχνε ότι κάποτε βρισκόταν εκεί το αρχαίο στάδιο. Συμμετείχαν 31 αθλητές σε εννέα αγωνίσματα (έναντι 27 ζωγράφων και γλυπτών που συμμετείχαν στις εκθέσεις). Η διοργάνωση ήταν εξαιρετική για τα κριτήρια της εποχής εκείνης και –κατά τον Τύπο– άφησε «άριστες εντυπώσεις».

   Η τρίτη διοργάνωση των Ολυμπίων (1875) φιλοξενήθηκε στην ίδια ξύλινη οικοδομή, ενώ οι αθλητικοί αγώνες έγιναν στο Στάδιο. Στον χώρο του Σταδίου πραγματοποιήθηκαν εργασίες ισοπέδωσης και στήθηκαν στο βάθος της σφενδόνης ξύλινα εδώλια για τους θεατές. Παρά την άριστη προετοιμασία των αθλητών από τον γυμναστή Ιωάννη Φωκιανό, προκλήθηκε μεγάλη δυσαρέσκεια στο κοινό, διότι το ημιτελές Στάδιο δεν χώρεσε τους πολυάριθμους θεατές, οι οποίοι στο τέλος κατέκλυσαν τον αγωνιστικό χώρο, εμποδίζοντας τους αγώνες.

   Στην περίοδο 1875-1881 έγιναν συστηματικές ανασκαφές στην Ολυμπία από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο μετά από σύμβαση που επικυρώθηκε επίσημα από τη Βουλή των Ελλήνων. Ήταν η πρώτη σύμβαση που υπέγραψε η Ελληνική Πολιτεία για τη διενέργεια αρχαιολογικών ανασκαφών. Έτσι τα ερείπια των μεγαλόπρεπων εγκαταστάσεων ήρθαν στο φως. Οι Γερμανοί ερευνητές προέβησαν σε συστηματική δημοσίευση των ευρημάτων διαφωτίζοντας την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Οι ανασκαφές προξένησαν διεθνή συγκίνηση και επανέφεραν το αίτημα της επανάληψης των Ολυμπιακών Αγώνων.

   Η τέταρτη και τελευταία διοργάνωση των Ολυμπίων πραγματοποιήθηκε το 1888 με επίκεντρο το πολυτελές Ζάππειο Μέγαρο που χτίσθηκε στο χρονικό διάστημα 1874-1887 με δωρεά των Ευάγγελου και Κωνσταντίνου Ζάππα. Για πρώτη φορά οι Αθηναίοι είδαν ηλεκτρικό φως σε εσωτερικό χώρο.

   Σύμφωνα με το διάταγμα διοργάνωσης των Ολυμπίων, εκτός από τους αθλητικούς αγώνες προβλέφθηκε έκθεση των προϊόντων της γεωργίας, κτηνοτροφίας, βιομηχανίας, καλλιτεχνίας και της «ἐν γένει ἐν Ἑλλάδι ἐργασίας», καθώς και των καλλιτεχνικών ή «δια¬νοητικῶν προϊόντων» των Ελλήνων που κατοικούσαν στο εξωτερικό. Περιλάμβανε ακόμη παραστάσεις αρχαίων και νεοτέρων ελληνικών θεατρικών έργων, καθώς και διαγωνισμό για την παρουσίαση δράματος με ιστορική υπόθεση.

   Οι αθλητικοί αγώνες έγιναν και πάλι στο Στάδιο, που εξακολουθούσε να είναι ακατάλληλο και γι’ αυτό το ενδιαφέρον του κοινού ήταν περιορισμένο. Κατέστη έτσι σαφές ότι χωρίς την αποκατάσταση του Σταδίου η τέλεση αθλητικών αγώνων δεν θα ήταν δυνατή.

 Ευάγγελος Χεκίμογλου - Γεώργιος Κωνσταντινίδης