Λίμνες περιοχής Αμυνταίου: Έναν γιατρό ρε παιδιά!

(Του Γιώργου Μπέλτση, από το ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ που κυκλοφορεί)…

  Στο προηγούμενο σημείωμα, είδαμε ότι οι λίμνες της περιοχής μας χαρακτηρίζονται από τους επιστήμονες που τις μελετούν εδώ και χρόνια, ως εύτροφες και γεμάτες από ποικιλία κυανοφυκών.

 

  Στο παρόν σημείωμα, θέλω να περιγράψω όσο πιο απλά και περιληπτικά γίνεται, τις επιπτώσεις των δύο αυτών φαινομένων στον άνθρωπο. Σας παρακαλώ να μην βαρεθείτε και να το διαβάσετε προσεκτικά. Όλα τα παρακάτω στοιχεία έχουν αντληθεί από την ελληνική και την διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία και δεν αποτελούν σενάρια ή υποθέσεις του γράφοντος.

  Ας ξεκινήσουμε με τον ευτροφισμό. Ευτροφισμός θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η ασθένεια των στάσιμων νερών, γιατί εμφανίζεται κυρίως στις λίμνες. Είναι λέξη ελληνική από τα ευ + τροφή επειδή όπου εμφανίζεται, έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες ώστε τα φυτά να έχουν πλούσια τροφή. Οι ευτροφικές λίμνες είναι αυτές, που τα νερά τους ευνοούν την ανάπτυξη πολλών μικροσκοπικών φυτών και κυρίως άλγης (φυτοπλαγκτόν) και κυανοφυκών.

  Τι προκαλεί όμως τον ευτροφισμό; Η αύξηση του αζώτου και κυρίως του φωσφόρου στο νερό με την μορφή νιτρικών και φωσφορικών αλάτων. Τότε τα φυτά αναπτύσσονται πολύ γρήγορα και ολόκληρη η τροφική αλυσίδα που αρχίζει από τα διαλυμένα στο νερό ανόργανα συστατικά και καταλήγει στα ψάρια ενώ παράλληλα έχει σαν αποτέλεσμα τον καθαρισμό των νερών, καταστρέφεται.

  Ακόμα, τα φυτά κατά την γρήγορη ανάπτυξη τους, καταναλώνουν πολύ οξυγόνο. Στη συνέχεια κλείνοντας το κύκλο της ζωής τους με την αποσύνθεση τους καταναλώνουν πάλι οξυγόνο, που βρίσκεται διαλυμένο στο νερό. Ταυτόχρονα τα θρεπτικά άλατα, που απελευθερώνονται από την αποσύνθεση της οργανικής τους ύλης, δημιουργούν τις συνθήκες για να αυξηθούν το φυτοπλαγκτόν και τα φύκη. Τα νερά γίνονται θολά και μυρίζουν άσχημα, φυτοπλαγκτόν καλύπτει την επιφάνεια τους και εμποδίζει την οξυγόνωση του νερού, οπότε προκαλείται ο θάνατος των ψαριών από ασφυξία. Τα φαινόμενα είναι πιο έντονα το καλοκαίρι με την άνοδο της θερμοκρασίας.

  Το νερό που δεσμεύεται από το δάσος, απαλλάσσεται από φώσφορο και άζωτο, καθώς αυτό κατακρατείται από τις ρίζες και το χώμα. Αντίθετα, το νερό που χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο, εμπλουτίζεται σε νιτρικά και φωσφορικά άλατα και καταλήγει στους παρακείμενους υγροτόπους.

  Η εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας, η πλατιά χρήση φωσφορούχων και νιτρικών λιπασμάτων στη γεωργία και η αυξανόμενη χρήση φωσφορικών αλάτων σε μερικούς τομείς της βιομηχανίας και τέλος, τα αστικά απόβλητα, ευθύνονται για την εμφάνιση του ευτροφισμού. Ανάλογα με το ρυθμό της βιολογικής παραγωγής δηλαδή της παραγωγής οργανικής ύλης, οι λίμνες κατατάσσονται σε ολιγότροφες, μεσότροφες και εύτροφες.

  Η κατανόηση του φαινομένου είναι δυνατή, όχι όμως και η αντιμετώπιση του. Πρώτα πρέπει να αναγνωριστεί το πρόβλημα και στη συνέχεια, να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για τη μείωση της εισροής νιτρικών και φωσφορικών αλάτων στη λίμνη. Δυστυχώς, επειδή οι πηγές είναι πολλές και οι υπεύθυνοι της ρύπανσης δεν είναι διόλου διατεθειμένοινα πληρώσουν, τα μέτρα καθυστερούν. Αν καθυστερήσουν αρκετά, τότε ακόμα και η δραστική μείωση της εισροής μπορεί να είναι ανεπαρκής. Τότε πρέπει να επέμβουμε στην ίδια τη λίμνη, οπότε όλα εξαρτώνται από το μέγεθος της και από τα μέσα που διαθέτουμε. Όσο μεγαλύτερη η λίμνη, τόσο πιο δύσκολο (από τεχνική και οικονομική άποψη) και χρονοβόρο είναι να σωθεί!

  Ας πάμε τώρα στα κυανοφύκη, τα οποία όπως είδαμε εμφανίζονται και ευδοκιμούν στις εύτροφες λίμνες. Η ευρεία εξάπλωση των κυανοφυκών (αλλιώς: κυανοβακτηρίων) σχετίζεται δυστυχώς και με την ικανότητα τους να παράγουν τοξίνες, τις κυανοτοξίνες. Οι κυανοτοξίνες είναι μια ομάδα φυσικών τοξινών που εμφανίζει μεγάλη ποικιλομορφία ως προς τη χημική δομή και ως προς την τοξικολογική τους δράση. Οι κυανοβακτηριακές τοξίνες είναι επικίνδυνες για τα ζώα και τον άνθρωπο, καθώς μπορούν να προκαλέσουν ασθένειες ακόμη και θνησιμότητα σε συγκεντρώσεις που απαντώνται στο φυσικό περιβάλλον. Οι κυανοτοξίνες κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες με βάση τη χημική τους δομή: 1) τα κυκλικά πεπτίδια (συμπεριλαμβανομένων των ηπατοτοξικών μικροκυστινών και νοντουλαρινών), 2) τα αλκαλοειδή (όπως η ηπατοτοξίνη κυλινδροσπερμοψίνη, οι νευροτοξίνες: ανατοξίνη-α, ανατοξίνη-α (S) και οι σαξιτοξίνες (STX) και 3) οι λιποπολυσακχαρίτες (LPSs) τα οποία είναι εν δυνάμει ερεθιστικά και μπορούν να επηρεάσουν οποιοδήποτε εκτεθειμένο ιστό.

  Ενδεικτικά, ας δούμε τις επιδράσεις μιας υποκατηγορίας κυανοτοξινών, των μικροκυστινών. Οι μικροκυστίνες μπορούν να προκαλέσουν μια σειρά περιστατικών οξείας και χρόνιας τοξικότητας σε διάφορα ζώα αλλά και στον ανθρώπινο πληθυσμό. Όργανο - στόχος των μικροκυστινών είναι το ήπαρ. Τα αρχικά συμπτώματα των τοξικώσεων που προκαλούν οι μικροκυστίνες στα θηλαστικά περιλαμβάνουν αδυναμία, ωχρότητα, γαστρεντερίτιδα, ανόρθωση τριχών και ναυτία.

  Ακολουθεί η διόγκωση του ήπατος από τη συσσώρευση μεγάλων ποσοτήτων αίματος και τελικά η καταστροφή του ήπατος. Το οξειδωτικό στρες φαίνεται ότι είναι ένας ακόμα σημαντικός βιοχημικός μηχανισμός της τοξικότητας των μικροκυστινών. Οι μικροκυστίνες έχει επίσης αποδειχθεί ότι προκαλούν τη δημιουργία ενεργών ριζών οξυγόνου, οι οποίες πιθανώς προκαλούν σημαντική κυτταρική καταστροφή όπως η υπεροξείδωση των λιπιδικών μεμβρανών και η απόπτωση (θάνατο) των κυττάρων. Η γονιδιοτοξικότητα των μικροκυστινών έχει επίσης αποδειχθεί.

  Έχει παρατηρηθεί ότι η μικροκυστίνη-LR μπορεί να παρέμβει στο γενετικό υλικό αυξάνοντας τη συχνότητα των μεταλλάξεων αλλά και το ποσοστό των αργά αναπτυσσόμενων μεταλλάξεων, με αποτέλεσμα να προκαλούνται κυρίαρχες δομικές αλλαγές όπως μεγάλες εξαλείψεις και ανασυνδυασμοί του γενετικού υλικού. Πιθανή συνέπεια της έκθεσης στις μικροκυστίνες είναι επίσης και η προαγωγή όγκων. Η αναστολή των φωσφατασών από τις μικροκυστίνες έχει ως συνέπεια τη διατάραξη της ισορροπίας στη φωσφορυλίωση σημαντικών πρωτεϊνών, όπως των πρωτεϊνών που καταστέλλουν τους όγκους. Αυτή η μεταβατική μετατροπή των παραπάνω πρωτεϊνών προκαλεί υπερβολικό κυτταρικό σήμα, πολλαπλασιασμό των κυττάρων, μετάπλαση των κυττάρων και επαγωγή όγκων.

  Ελπίζω να μην σας κούρασε η παράθεση τόσων εξειδικευμένων όρων. Έκρινα ωστόσο πως είναι τα ελάχιστα που πρέπει να γνωρίζει ο κάθε κάτοικος της περιοχής αλλά και της Ελλάδας γενικότερα, μιας και οι περισσότερες από τις ελληνικές λίμνες πλέον χαρακτηρίζονται ως ευτροφικές.

  Τώρα πια καταλαβαίνετε τι σημαίνει «οι λίμνες μας είναι άρρωστες».

  Τώρα πια καταλαβαίνετε τον κίνδυνο που διατρέχει η υγεία όλων μας.

  Τώρα πια καταλαβαίνετε ότι πρέπει να αγωνιστούμε όλοι στο πλευρό του Συλλόγου Προστασίας Βεγορίτιδας με όποιον τρόπο και μέσο διαθέτει ο καθένας μας.

  Είναι χρέος της δικής μας γενιάς, δυστυχώς, να καθαρίσει τα σκ… αυτής που προηγήθηκε. Η οποία ούτε φαίνεται να θέλει, ούτε και να μπορεί να κατανοήσει τις περιπέτειες στις οποίες έβαλε τα παιδιά και τα εγγόνια της.

  Κατάφερε να μετατρέψει σε βόθρους αστικών και γεωργικών λυμάτων, πεντακάθαρες λίμνες από τις οποίες έπιναν άφοβα νερό όταν ήταν παιδιά και τώρα είναι συζητήσιμο ακόμη και το αν και κατά πόσο είναι επικίνδυνο να καταναλώνουμε τα ψάρια που κολυμπούν μέσα τους. Τόσο απλά.

Γ.Μ.

παραΕκπαιδευτικός