«Η παρουσία και δράση των γαλλικών στρατευμάτων στην περιοχή του Νομού Φλώρινας»

* Ομιλία που δόθηκε από τον Γεώργιο Ε. Χρηστίδη, Επίκουρο Καθηγητή Τμήματος Βαλκανικών Σπουδών Φλώρινας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, στο πλαίσιο της εκδήλωσης που διοργάνωσε ο Δήμος Αμυνταίου και το Γενικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης, προς τιμήν των πεσόντων των Γαλλικών Στρατευμάτων στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο Ξινό Νερό, 16 Οκτωβρίου 2011.

  Εξοχότατε Πρόξενε της Δημοκρατίας της Γαλλία, Αξιότιμη πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, Πανοσιολογιότατε, Αγαπητοί συνδημότες.

  Συγκεντρωθήκαμε σήμερα εδώ για να θυμηθούμε και να αποτίσουμε φόρο τιμής στους Γάλλους στρατιώτες που πριν από 95 χρόνια βρέθηκαν στο Ξινό Νερό. Πως όμως βρέθηκαν οι Γάλλοι στρατιώτες σε αυτή την απομακρυσμένη γωνία της Ευρώπης; 

  Η ιδέα για τη διάνοιξη ενός «βαλκανικού μετώπου» από τις Δυνάμεις της Αντάντ κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ανήκει στον Γάλλο Στρατηγό Φρανσέ ντ’ Εσπεραί. Ο Γάλλος Στρατηγός πρότεινε τον Οκτώβριο του 1914 στο Γαλλικό Γενικό Επιτελείο Στρατού την αποστολή 185.000 ανδρών στη Θεσσαλονίκη, για την ενίσχυση του βαλκανικού θεάτρου των επιχειρήσεων κατά των Κεντρικών Αυτοκρατοριών - της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας. Στις αρχές του 1915 Γάλλοι και Βρετανοί επιτελείς αρχίζουν να εξετάζουν σοβαρά το ενδεχόμενο αποστολής στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη, την ώρα που η σύμμαχος Σερβία δοκιμάζεται από τις επιθέσεις των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. 

  Έτσι την άνοιξη του 1915 συγκροτείται στη Γαλλία η λεγόμενη Στρατιά της Ανατολής υπό τη διοίκηση του Στρατηγού Μωρίς Σαράιγ, προορισμένη να αποσταλεί στο βαλκανικό θέατρο των επιχειρήσεων. Η Στρατιά της Ανατολής θα φτάσει να αριθμεί το 1918 περισσότερους από 190.000 άνδρες, ή συνολικά οκτώ μεραρχίες. Η ένταξη της Βουλγαρίας στον πόλεμο, στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, στα τέλη Σεπτεμβρίου 1915, επιτάχυνε και την απόφαση για τη διάνοιξη του «Μακεδονικού Μετώπου», σε μια ύστατη προσπάθεια στήριξης της Σερβίας. Στις 5 Οκτωβρίου 1915 αποβιβάζονται τα πρώτα αγγλο-γαλλικά στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη. Είναι όμως πλέον αργά για να υποστηριχθεί η Σερβία, καθώς η συντονισμένη επίθεση των Κεντρικών Δυνάμεων υποχρεώνει τον σερβικό στρατό σε υποχώρηση προς την Αδριατική. Οι γαλλικές δυνάμεις με βάση τη Θεσσαλονίκη θα επιχειρήσουν τον Νοέμβριο του 1915 να στηρίξουν τον σερβικό στρατό, χωρίς ωστόσο ουσιαστικό αποτέλεσμα, επιστρέφοντας στα μέσα Δεκεμβρίου στη βάση τους. 

  Κατά τη διάρκεια του 1916 ο συμμαχικός στρατός στη Θεσσαλονίκη θα ενισχυθεί ακόμη περισσότερο: μετά την πολύμηνη ανάρρωση τους στη Κέρκυρα οι εναπομείναντες σερβικές δυνάμεις, γύρω στις 112.000, θα φτάσουν στη Θεσσαλονίκη∙ τον Ιούλιο θα προστεθεί μια ρωσική ταξιαρχία∙ ενώ τον Αύγουστο αποστέλλεται και μια Ιταλική - αυξάνοντας τον αριθμό των χωρών που συμμετείχαν στη συμμαχική δύναμη της Θεσσαλονίκης στις πέντε. Η απόφαση της Ρουμανίας να μπει στο πόλεμο, στο πλευρό των Δυνάμεων της Αντάντ το καλοκαίρι του 1916, ζητώντας ταυτόχρονα συμμαχική δράση στο «Μακεδονικό Μέτωπο», επέσπευσε την απόφαση του Διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων, Στρατηγού Σαράιγ, για ανάληψη στρατιωτικής δράσης.

  Η πραγματοποίηση επίθεσης από τις βουλγαρικές δυνάμεις, που βρίσκονταν στο Μοναστήρι, τον Αύγουστο του 1916 και η κατάληψη της Φλώρινας από αυτές οδήγησε τον Στρατηγό Σαράιγ να επικεντρώσει τις συμμαχικές επιχειρήσεις όχι στο κεντρικό τομέα του μετώπου, τη Δοϊράνη, αλλά δυτικότερα, και συγκεκριμένα στην περιοχή Έδεσσας – Μοναστηρίου. Είναι ακριβώς αυτή η απόφαση που άνοιξε τον δρόμο για την αποστολή και παρουσία γαλλικών και άλλων συμμαχικών στρατευμάτων στην περιοχή του σημερινού Νομού Φλώρινας, παρουσία που θα διαρκέσει δύο σχεδόν χρόνια, μέχρι τα τέλη του 1918, και η οποία θα μετατρέψει κτίρια, όπως το δημοτικό σχολείο του Ξινού Νερού, σε πρόχειρους νοσοκομειακούς χώρους φροντίδας των τραυματιών του μετώπου. 

  Στις 12 Σεπτεμβρίου 1916 γαλλικές, ρωσικές και σερβικές δυνάμεις εξαπέλυσαν αντεπίθεση στην περιοχή της Βεγορίτιδας: με τις γαλλορωσικές δυνάμεις να κατευθύνονται δυτικά προς την πόλη της Φλώρινας, και τις σερβικές βόρεια προς το Καϊμακτσαλάν, όπου και στις 30 Σεπτεμβρίου θα καταλάβουν την κορυφή του. Η προέλαση των συμμαχικών δυνάμεων δυτικότερα αποδείχθηκε δυσκολότερη υπόθεση. Αν και στις 16 Σεπτεμβρίου ο γαλλικός στρατός, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Στρατηγός Κορντονιέ, είχε πλέον φτάσει στην πόλη της Φλώρινας, θα περάσουν δύο μήνες έως ότου τα συμμαχικά στρατεύματα – Γάλλοι, Ρώσοι, Σέρβοι, αλλά και ελληνικές δυνάμεις, μετά την εκδήλωση του βενιζελικού κινήματος στη Θεσσαλονίκη – καταλάβουν, με σημαντικές ωστόσο απώλειες, την πόλη του Μοναστηρίου, στις 19 Νοεμβρίου 1916.

  Στις 17 Μαΐου 1917 οι Σύμμαχοι θα εξαπολύσουν μια νέα επίθεση στον τομέα του Μοναστηρίου, σε μια προσπάθεια να «σπάσουν» τις γραμμές των Κεντρικών Δυνάμεων και να προωθηθούν προς τα Σκόπια. Χωρίς επιτυχία όμως. Τον Ιούνιο του 1917, η παραίτηση του Βασιλιά Κωνσταντίνου από τον θρόνο, άνοιξε τον δρόμο για την επιστροφή του Βενιζέλου και την πλήρη συμμετοχή της Ελλάδας στην πολεμική προσπάθεια των Δυνάμεων της Αντάντ.

  Οι πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία επηρέασαν επίσης την κατάσταση στο «Μακεδονικό Μέτωπο»:  στις 22 Δεκεμβρίου 1917 ο Στρατηγός Σαράιγ ανακαλείται στο Παρίσι, μετά από την απόφαση του νέου Γάλλου Πρωθυπουργού Κλεμανσώ να τον αντικαταστήσει στη διοίκηση της Στρατιάς της Ανατολής. Νέος επικεφαλής της Στρατιάς καθώς και των συμμαχικών δυνάμεων τοποθετήθηκε ο Στρατηγός Μαρί Λουί Γκιγιομά. Τον Ιούνιο του 1918, ο Ντ’ Εσπεραί αντικαθιστά τον Γκιγιομά και ηγείται της μεγάλης επίθεσης των συμμαχικών δυνάμεων, τον Σεπτέμβριο του 1918, η οποία και θα οδηγήσει στη συνθηκολόγηση των Κεντρικών Δυνάμεων και το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. 

  Ποιες είναι όμως οι αναμνήσεις των γαλλικών στρατευμάτων από τη δράση και  παραμονή τους στην περιοχή της Νομού Φλώρινας τη διετία 1916-1918; Μέσα από καρτ ποστάλ, φωτογραφίες και προσωπικά ημερολόγια γάλλων στρατιωτών αντλούμε καταρχήν πληροφορίες για την πορεία των στρατιωτικών επιχειρήσεων, όπως για παράδειγμα της φθινοπωρινής επίθεσης του 1916 για την κατάληψη της Φλώρινας και του Μοναστηρίου.

  Διαβάζουμε: «15 Σεπτεμβρίου. Ο καιρός αν και ομιχλώδης, μας επιτρέπει να έχουμε μια ιδέα. Δεξιά μας τα χωριά Ανατολικό και Περδίκας όπου έγιναν άγριες συμπλοκές. Στο Ανατολικό μάλιστα, αμέσως μετά τη φυγή των δυνάμεων του Φέρντιναρντ και ενώ ένα δικό μας τάγμα περνούσε κυνηγώντας τους, οι κάτοικοι άρχισαν να πυροβολούν. Δεν τους βγήκε όμως σε καλό. Αριστερά μας είναι η Γαλάτεια, η Ολυμπιάδα, η λίμνη των Αναργύρων με το Ανατολικό και το Χειμάδι, απ’ όπου πέρασαν ήδη δύο συντάγματα. Καλά νέα μας ήρθαν απ’ το πεδίο των μαχών. Ο σερβικός στρατός που κατέβαινε από τα βουνά προς τη Κέλλη, είχε κατατροπώσει τους Βούλγαρους. Όλος ο βουλγαρικός στρατός από εκείνη την πλευρά υποχωρούσε προς τον δρόμο Νεοχωράκι - Μοναστήρι. Τα αεροπλάνα θα πάνε να χτυπήσουν αυτούς τους σχηματισμούς.

 Τα πράγματα πάνε καλά. Για μας τους Γάλλους το κυνήγι συνεχίζεται στο έπακρο, η νίκη αποτελεί ένα στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί. Η μεραρχία για τις 15 Σεπτεμβρίου έχει ως γενικότερο προσανατολισμό τη Φλώρινα. Συνεπώς δύο συντάγματα θα συνεχίσουν τη κίνηση τους: το ένα μέσω του Νυμφαίου, Υδρούσας, Τροπαιούχου, τελευταίο σημείο πριν τη Φλώρινα∙ το άλλο μέσω Αετού και Περάσματος».

«16 Σεπτεμβρίου. Ήταν 8 το πρωί όταν φτάσαμε στο Πεδινό. Παντού γύρω σημάδια μάχης. Χτυπηθήκαμε στους δρόμους του χωριού και η βίαιη επίθεση του συντάγματος στη λίμνη Ζάζαρη, που είχε κατατροπώσει τους Βούλγαρους, τους ανάγκασε να ανηφορήσουν στις πλαγιές της Mala-Reka, περνώντας από τον Αετό, όπου τους πετσόκοψαν οι 120 δικοί μας που παραφύλαγαν κοντά στο Λιμνοχώρι∙ έκαναν καλή δουλειά. Σήμερα δεν θα ξεκουραστώ. Η εντολή λέει ότι πρέπει να επαναδραστηριοποιηθούμε και να διεκδικήσουμε μέρος από τη δόξα. Θα πρέπει να πάω να αναγνωρίσω το μονοπάτι που οδηγεί από τον Αετό στο Φλάμπουρο και το Πέρασμα, στην πόρτα της Φλώρινας… Ένα από τα συντάγματα μας που επιστρέφει από το Νυμφαίο δεν κατάφερε να βρει ίχνη Βουλγάρων».        

  Παράλληλα, ο πόλεμος έφερε σε επαφή τον γαλλικό στρατό με τη μικρή και εθνολογικά μικτή κοινωνία της περιοχής του Νομού Φλώρινας. Τα επιστολικά δελτάρια των γάλλων στρατιωτών προσφέρουν πληροφορίες για τη μορφή των οικισμών και των κτιρίων, τους ανθρώπους και την κοινωνική τους ζωή, τις ενδυμασίες και τα επαγγέλματα, αλλά και για πολιτικά και πολιτισμικά γεγονότα. Ενώ μέσα από τα κείμενα των αποστολέων-στρατιωτών αναδεικνύεται η εικόνα που σχημάτισαν για την περιοχή και τους κατοίκους της.

  Έτσι διαβάζουμε για την πόλη της Φλώρινας: «Βρήκαμε τη Φλώρινα ως μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πόλεις των Βαλκανίων. Κάτω από την τουρκική κατοχή για μεγάλη περίοδο, προικίσθηκε έντονα με την ανατολική χροιά, η οποία την κάνει συναρπαστική και ευχάριστη. Η πόλη είναι βολεμένη αναπαυτικά ανάμεσα στους πρόποδες λόφων που αποτέλεσαν σκληρό σκηνικό μαχών για την κατάκτηση της. Η ίδια η πόλη υπέφερε ελάχιστα κατά τη διάρκεια των μαχών… Πάγκοι και λαϊκές αγορές παρατάσσονται στο δρόμο…

 Υπάρχουν αμέτρητα μικρά τούρκικα καφενεία, γιαουρτοπωλεία και μικρά μαγαζιά, όπου επεξεργάζονται χαλκό. Σε άλλους πάγκους υπήρχαν άνδρες που κατασκεύαζαν μάλλινα σανδάλια. Υπήρχαν αργυροχόοι και έμποροι μικρών χαλιών από μαλλί κατσίκας» (Αύγουστος 1918).

  Άλλος Γάλλος στρατιώτης δίνει την ακόλουθη περιγραφή της Φλώρινας: «Μικρή επιμήκης πόλη με κατεύθυνση από τα ανατολικά στα δυτικά, μέσα σε μια στενή πεδιάδα ανάμεσα σε δυο ψηλά βουνά. Σπίτια μάλλον παλιά. Μικρομάζαγα τεχνητών και εμπόρων στην κεντρική οδό. Δρόμοι με καλντερίμι κακοστρωμένο. Μόνο η περιοχή των προξενείων στις όχθες του ποταμού έχει μερικά σύγχρονα κτίρια. Κόσμος αναμεμειγμένος» (25 Ιουλίου 1917). 

  Ενώ για τα χωριά της περιοχής Αμυνταίου διαβάζουμε χαρακτηριστικά: «Ανάμεσα σε δυο περάσματα, όπου τα άσπρα σύννεφα έπεφταν χαμηλά, μέσα σε εγκαταλελειμμένα  χωριά, σ’ ένα δρόμο όπου παντού αλλού εκτός από τα Βαλκάνια θα θεωρούνταν αδιάβατος, κουβαλούμε το φορτίο μας. Στο τέλος, σε μια προεξοχή του λόφου, βλέπουμε μακριά, κάτω από τα μπλε νερά και τις άγονες ακτές της λίμνης Πετρών. Στις όχθες της λίμνης απλώνεται ένα μικρό χωριό το Αμύνταιο. Προορισμός μας, ο σταθμός του Ξινού Νερού, βρίσκεται ένα μίλι προς τη δύση. Μετά από ένα χιλιόμετρο ανώμαλου δρόμου με στροφές σταματήσαμε στο πρόχειρο νοσοκομείο, μια μεγάλη συστάδα σκηνών. Βοηθάμε στην απομάκρυνση πληγωμένου».

  Και αλλού: «Παρά τις καταστροφές, αφήσαμε τη φάλαγγα για να πάμε στο σταθμό του Ξινού Νερού στις δύο πηγαίνουμε στο χωριό που είναι πολύ κοντά στο σταθμό… Πολλοί άνθρωποι, βομβαρδισμένα σπίτια, πόρτες και παράθυρα ξεριζωμένα και όλο το χωριό λεηλατημένο. Κάνουμε ότι κάνανε και οι άλλοι… γεμίζουμε τα παγούρια μας με γιοματάρι που ωρίμαζε μέσα σε κελάρια σε μεγάλη ποσότητα, μέσα σε μεγάλα βαρέλια. Το κρασί ξεχείλιζε παντού… Δοκιμάσαμε και διαλέξαμε το καλύτερο στη γεύση».  

  Υπάρχουν περιγραφές και για άλλα χωριά της περιοχής του Νομού Φλώρινας, από τις οποίες ο αναγνώστης μπορεί να αντλήσει πλούσιες ανθρωπολογικές και άλλες πληροφορίες.

  Ένα είναι σίγουρο: ότι μέσα από το «Μακεδονικό Μέτωπο» ο γαλλικός στρατός είχε την ευκαιρία να γνωρίσει και να αποτυπώσει τον «εξωτικό» για αυτόν, ανατολίτικο σε μεγάλο βαθμό, χαρακτήρα της μακεδονικής κοινωνίας. 

Σας ευχαριστώ!