Απάντηση στον Α.Θ.Ρ. για το άρθρο του «Στη μαγική εικόνα της Ελλάς, είναι ίδια, κι όμως διαφέρουν!»…

Αξιότιμε κύριε Α.Θ.Ρ.,

  Στην κατά τα άλλα εμπεριστατωμένη παρουσίασή σας των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των Ελλήνων, σταματάτε στον 4^ο μ.Χ. αιώνα αφήνοντας να εννοηθεί πως με την έλευση τού Χριστιανισμού τελεύει και ο Έλλην Τρόπος, μαζί του και οποιαδήποτε καλλιτεχνική του έκφραση, άρα και τα επιταφικά επιγράμματα.

   Πέραν τού κοινού προτάγματος και των δύο κοσμοθεωριών, το της Ελευθερίας, που συνεχίζει να τις χαρακτηρίζει σε όλη την μακραίωνη ιστορία τους, έχει τονισθεί κι ερμηνευτεί από πολλούς στοχαστές πως ο χριστιανισμός ήρθε να δώσει λύση στο αρχαιοελληνικό αδιέξοδο της φθοράς –όπου «ανάγκα και θεοί πείθονται» – «θανάτω θάνατον πατήσας», δηλαδή υπερβαίνοντας την Γνώση και αξιοποιώντας την εμπειρία για μια διάνοιξη προς το Υπέρλογο, συνεχίζοντας κι επεκτείνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την ελληνίδα σκέψη και, άρα, και την καλλιτεχνική της έκφραση.

   Αν και ο αριθμός των επιτάφιων επιγραμμάτων έχει σαφώς μειωθεί κατά την βυζαντινή, λεγόμενη, περίοδο, υπάρχουν αρκετά τεκμήρια, που μάς πείθουν για την συνέχεια ενός πολιτισμού που εξελίσσεται μέσα στον χρόνο.

   Σάς παραθέτω κάποια από αυτά επιγράμματα, αντιγράφοντας από το Νέο Πλανόδιο και τα άρθρα τού Γιώργου Πάλλη από την μόνιμη στήλη του, «ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ».

   Κάνοντας αρχή με ένα που συγγενεύει με το μελαγχολικό ύφος της ύστερης αρχαιότητας και που αναδεικνύει την αρχαιοελληνική νοσταλγία, την αίσθηση ματαιότητας και την, καθόλου χριστιανική, αναγνώριση μη ύπαρξης μεταθανάτιας ζωής. Μεταγράφω με δικές μου λέξεις τα σχόλια τού συγγραφέα:

1ο) «Τάς κλήσεις πάσας φερωνύμως πλουτίσας

 τάς τε γενικάς και τάς εκ βασιλέως

 εν τω εράν με τεύξασθαι σωτηρίας

 αι κλήσεις [….] μετημείφθησαν ούτως·

 Θεόδωρος πριν, Θεοδόσιος αύθις·

 ανθύπατος δ’ α[….]τός μονάζων·

 ο πατρίκιος, πατρικώς υπηγμένος·

 ο κατεπάνω, κάτω τών υψαυχούντων·

 ο δε γε βέστης, μύστης τριχινοφόρος,

 ουδέν επαγόμενος τών υπαρξάντων

 τής λάρνακος πλην ής κέρδος ουδέν άλλο

 τών εν τώ βίω συγκάλυμμα θανούσι» 

  Ο Θεόδωρος, πλούσιος γαρ, απολάμβανε την κοσμική ζωή και τούς πολλούς τίτλους του, κάποιους μάλιστα εκ των οποίων τού είχε απονείμει ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων. Όταν, όμως, πόθησε την σωτηρία του, εισήλθε στις τάξεις τών μοναχών, άλλαξε το όνομά του σε Θεοδόσιος και αποποιούμενος τούς τίτλους του ασπάστηκε την πνευματική και υλική του ταπείνωση –η αντίθεση μεταξύ των δύο καταστάσεων εκφράζεται πολύ ευρηματικά: ο πατρίκιος υπακούει στους πατέρες, ο κατεπάνω τίθεται κάτω από τούς αλαζόνες, ο βέστης γίνεται μύστης ντυμένος τρίχινα ρούχα. Δηλώνοντας, εν κατακλείδι, πως το μόνο κέρδος στην ζωή ήταν η λάρνακα –ο τάφος– που καλύπτει τούς νεκρούς· ούτε κουβέντα για μετά θάνατον ζωή.

 2ο) «Έτους ςφοζ΄ αρχής κόσμου, μηνή Ιανουαρίω ιη΄, ινδικτιώνος ζ΄, τη ημέρα Κυριακή ή αλεκτωροφωνίας, εκυμήθη Νικόλαος πατρίκιος ανθύπατος πρωτοβεστιάριος ο Βαλτζέρης τον αιώνιον ύπνον εν Κάστρω Μαμίστης Συρίας ενοίκων· κατήγαγον τε αυτόν εν Τραϊανουπόλει θέμα Μακεδονίας».

   Εδώ προφανώς έχουμε να κάνουμε με την νοσταλγία τού Βαλτζέρη να ταφεί σε πάτρια εδάφη, αφού από την Συρία τον κουβάλησαν μέχρι την Τραϊανούπολη για να τον θάψουν.    

   «Είναι γλυκύς ο θάνατος/μόνον όταν κοιμώμεθα/εις την πατρίδα» μάς λέει ο Κάλβος και αποδεικνύεται περίτρανα από αυτήν την ταφική επιγραφή που εντοπίστηκε, φράζοντας το μπροστινό μέρος τού τάφου τού Νικολάου Βαλτζέρη, κοντά στην τοποθεσία της βυζαντινής Τραϊανούπολης. 

 3ο) «αίσθησιν εμπικραίνων ή και καρδ[ίαν]

 αλλ’ ώ βραβευτά τών καλώ τών ενθάδε

 και πάλιν αυτά λαμβάνων επάν θέλης,

 ως στάχυν, ως μάργαρον, ως γλυκύ μέλι

 σαις αποθήκαις τουτόντι θησαυρίσαις,

 ως ευθαλές τι δένδρον εις τρυφής πέδον

 καταφυτεύσαις σον λάτριν τον δεσπότην» 

  Το επιτύμβιο αυτό επίγραμμα έχει παρακλητικό χαρακτήρα και ως αποδέκτη τον Χριστό, τον οποίο παρακαλεί να υποδεχτεί την ψυχή ενός προσώπου με τον τίτλο τού δεσπότη –τίτλος που έχει εδώ τον χαρακτήρα της τιμητικής προσφώνησης και δεν αντιστοιχεί σε κάποιο συγκεκριμένο αξίωμα.

   Αιτείται, λοιπόν, από τον Χριστό να υποδεχτεί τον νεκρό στις αποθήκες του –στον Παράδεισο– σαν να ήταν στάχυ, πολύτιμο σεντέφι ή γλυκό μέλι. Να τον φυτεύσει σαν ένα θαλερό δέντρο σ’ έναν τόπο μακαριότητας.

   Έχουμε να κάνουμε εδώ με μια εξαιρετικά πεπαιδευμένη χρήση τών δημιουργημάτων της φύσης ως συμβόλων συγχώρεσης και σωτηρίας της ψυχής τού νεκρού.

   Για το τέλος αφήνω δύο λιγότερο λογοτεχνικές επιγραφές, η πρώτη ενός οικοδόμου, στον μαρμάρινο ελκυστήρα (δοκάρι), στον ναό τού Αγίου Θεοδώρου στην Μπάμπακα, η δεύτερη τού κτήτορα τού ναού, στον γείσο της πόρτας της Παναγίας Χαλκέων, στην Θεσσαλονίκη.

   Την πρώτη υπογράφει ο Νικήτας Μαρμαράς, μαρμαροτεχνίτης, καταπώς μαρτυρά και τ’ όνομά του.

   Πρόκειται για την προσπάθεια τού εν λόγω τεχνίτη να βγει από την αφάνεια, όπου εργάζονταν συνήθως οι μαρμαρογλύπτες, αφού τούς θεωρούσαν απλούς τεχνίτες που συμμετείχαν στις οικοδομικές εργασίες και όχι καλλιτέχνες.

   Ο Νικήτας Μαρμαράς αποτελεί, βεβαίως, εξαίρεση, αφού υπογράφει τουλάχιστον πέντε φορές ανάγλυφά του. Έζησε και δημιούργησε τις τελευταίες δεκαετίες τού 11^ου αιώνα. Ήταν Μανιάτης και παρόλο εγγράμματος, έγραφε στην δημώδη ελληνική της εποχής κι έκανε αρκετά ορθογραφικά λάθη:

 4ο) «Μνήσθητι Κύριε τού δούλου σου Λέοντος άμα σηνβήου και τον τέκνων αυτού·

 Τού πόθου πολλού κτησαμένου τούς κοσμήτες τούτους· η ψάλοντες εύχεσθε ηπέρ αυτού·

 αμή γένοιτο Κύριε· ετελυόθησα δε χηρύ Νικήτα μαρμαρά·

 μηνός Αυγούστου ινδικτιώνος ιγ΄ έτους σφπγ΄» (6583=1075).

 5ο) «Αφιερώθη ο πριν βέβηλος τόπος εις ναόν περίβλεπτον τής Θεοτόκου παρά Χριστοφόρου τού ενδοξωτάτου βασιλικού / πρωτοσπαθαρίου και κατεπάνω Λαγουβαρδίας και τής συμβίου αυτού Μαρίας και τών τέκνων αυτών Νικηφόρου, Άννης και Κατακαλής· μηνί Σεπτεμβρίω ινδικτιώνος ιβ΄έτους, σφλζ΄»

   Οι κτητορικές επιγραφές δεν απαθανατίζουν απλώς την πράξη τής δωρεάς αλλά προβάλουν, από περίοπτη θέση, την ευσέβεια και κοινωνική περιωπή τού κτήτορος καθώς και το μέγεθος και την σημασία της δωρεάς.

 Κι ένα ύστατο δίχως σχόλια:

 6ο) «Αν οι λίθοι κράζωσιν εκ παροιμίας,

 πέμψον βοήν, άλαλος, άψυχος πέτρα,

 τον πυργοποιόν κράζε, τον κτίσαντά σε·

 κέλευσμα μικρόν προς [….]

 Κομνηνοφυούς Λασχάρου Θεοδώρου

 αυτοκρατούς τον πύργον ήγειρε, ξένε».

   Όσον αφορά στους νέο-Έλληνες, θα συμφωνήσω μαζί σας προσθέτοντας μόνο –θέλοντας, κατά κάποιον τρόπο, ν’ αλαφρύνω το φταίξιμό τους– πως ευνουχίστηκαν νωρίς - νωρίς, στον εμφύλιο μεταξύ αυτοχθόνων και δυτικοφερμένων αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο στο πολιτικό σύστημα και τούς παρ’ αυτό για να υφαρπάξουν την ιδιοκτησία τού κράτους και να το νέμονται κατά τα συμφέροντά τους.

   Πράγματι, στα Τέμπη γκρεμίστηκαν και τα τελευταία απομεινάρια τού βασικότερου πυλώνα της Δημοκρατίας, της Δικαιοσύνης.

   Κι αφού η Ιστορία μάς έχει αποδείξει πως καμιά πολιτικοοικονομική θεωρία, καμιά επανάσταση, κανένα δόγμα, καμιά ιδεολογία, που για να εφαρμοστεί χρειάζεται την παρέμβαση ανθρώπων δεν μπόρεσε ν’ αλλάξει αυτόν τον κόσμο, κι  αφού η προσωπική αλλαγή τού καθενός μας αργεί, δεν βλέπω καλύτερο τρόπο ανατροπής τού συστήματος από την αποχή· η νομιμότητα, η έστω και κατ’ επίφαση, είναι απαραίτητη στο σύστημα…

 Δημήτρης Νούλης

*Στη μαγική εικόνα της Ελλάς, είναι ίδια, κι όμως διαφέρουν!