Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 και το «Πολεμικόν Ημερολόγιον» του Στέφανου Τζάνου…

(Γράφει η Μαρίνα Κάγκα* στο ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ που κυκλοφορεί)…

  Το Σόροβιτς (Αμύνταιο) των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 μέσα από τις χειρόγραφες σημειώσεις του «Πολεμικού Ημερολογίου» του στρατιώτη Στέφανου Τζάνου, που κρατούσε κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων...

   Ο στρατιώτης Στέφανος Κων. Τζάνος με όσα καταγράφει στο λεπτομερές και εξαιρετικά ενδιαφέρον Πολεμικό Ημερολόγιό του, μας δίνει πολύ διαφωτιστικές πληροφορίες, τόσο για την πορεία των πολεμικών επιχειρήσεων και την σύνθεση των ελληνικών μονάδων, ιδίως της 5^ης Μεραρχίας, στο 23^ο Σύνταγμα Πεζικού της

οποίας υπηρετούσε, όσο και για την καθημερινή ζωή των αξιωματικών και των στρατιωτών κατά τις ώρες της ανάπαυλας από τις μάχες. Οι περιγραφές του, ξεχειλίζουν από αρετές και συναισθήματα που ερμηνεύουν επαρκώς την εθνική εποποιία.

   Η ευρυμάθειά του, η θέση που κατείχε στο Επιτελείο της μονάδας του, η παρατηρητικότητα και η ευφυΐα του, σε συνδυασμό με την πρόνοια να καταγράφει όλα όσα συνέβαιναν γύρω του, από τις κρίσιμες μάχες στις οποίες έλαβε μέρος, έως τα καθημερινά συμβάντα ρουτίνας, καθώς και τις κρίσεις του για πρόσωπα και γεγονότα, έδωσαν ένα σπουδαίο ιστορικό κείμενο, το οποίο αποτελεί αυθεντική και πολύτιμη μαρτυρία για την διάλυση της 5^ης Μεραρχίας στην περιοχή Αμυνταίου, οι συνέπειες της οποίας απέβησαν καθοριστικές για την εξέλιξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου με επακόλουθο, διότι ώσπου να ανασυνταχθεί η Μεραρχία, ο Σερβικός Στρατός πρόλαβε και κατέλαβε τα Μπίτολα (Μοναστήρι).

   Αυτό το Ημερολόγιο του Στέφανου Τζάνου ανέσυρε από την αφάνεια η ανεψιά του κ. Αριστέα Τζάνου – Baud - Bovy και φωτοαντίγραφό του παρέδωσε το 2008 στον κ. Θεόδωρο Νημά (Φιλόλογο - δρα ιστορίας της εκπαιδεύσεως) με σκοπό να το εκδώσει σε βιβλίο. Εκείνος, μαζί με τον εξ Αγίων Αναργύρων Αμυνταίου κ. Πέτρο Μπέσπαρη (Φιλόλογο - Συγγραφέα) το αντέγραψαν πιστώς, το σχολίασαν υποσελιδίως με πολλές κατατοπιστικές λεπτομέρειες, το επιμελήθηκαν με περισσή αγάπη και επαγγελματισμό και το μετουσίωσαν σε ένα εξαιρετικό βιβλίο - κειμήλιο με τίτλο, «Ημερολόγιον Βαλκανικών Πολέμων 1912-13», το οποίο στοιχειοθετήθηκε από την Μαρίνα Κάγκα το 2016 για λογαριασμό του Εκδοτικού Οίκου Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη, στη Θεσσαλονίκη.

   Αυτό πλέον αποτελεί «μια πολύτιμη μαρτυρία της ιστορίας» των Βαλκανικών Πολέμων, όπως τονίζει στον πρόλογό του ο καθηγητής της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ κ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, ο οποίος σημειώνει και τα εξής: «Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι έχουν μελετηθεί στις περισσότερες πτυχές τους από την βιβλιογραφία. Κοινή συνισταμένη των εν λόγω μελετών αποτελεί η ανάδειξή τους σε κορυφαία διπλωματική, πολιτική και στρατιωτική στιγμή της νεότερης ελληνικής ιστορίας, αφού μέσα σε μόλις δύο δεκαετίες από την πτώχευση του 1893 και την ταπείνωση κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1897, η Ελλάδα κατόρθωσε να ανακάμψει και να εκπληρώσει σε μεγάλο βαθμό τη Μεγάλη Ιδέα της».

   Στη διερεύνηση της περιόδου των Βαλκανικών Πολέμων έχουν συνεισφέρει σημαντικά τα Ημερολόγια και οι Αναμνήσεις αρκετών πρωταγωνιστών, πολιτών και στρατιωτικών. Ένα από τα Ημερολόγια αυτά είναι και του Στέφανου Τζάνου.

   Η φιλοπατρία και η αυταπάρνηση, ο ηρωισμός και η πίστη στο κοινό καλό, η μεγαλοψυχία αλλά και η σκληρότητα, υπήρξαν χαρακτηριστικά των μαχητών που τους καθοδήγησαν στη μάχη μέσα σε συνθήκες δύσκολες και φορτισμένες.

   Όπως σημειώνουν στην Εισαγωγή τους οι επιμελητές του βιβλίου, «οι περιγραφές του στρατιώτη Τζάνου για τις μάχες στην περιοχή Αμυνταίου τον Οκτώβριο του 1912, όπου η V Μεραρχία, αφού ήδη είχε απελευθερώσει την Πτολεμαΐδα, το Αμύνταιο και τη γύρω περιοχή, στις 24 Οκτωβρίου υπέστη πρωτοφανή αιφνιδιασμό, ο οποίος προκάλεσε ανεξέλεγκτον πανικό με αποτέλεσμα οι μονάδες της να διαλυθούν αλλά και να έχουν πολλά θύματα, <οι καταγραφές> είναι ρεαλιστικές, ζωντανές και δίνουν την εικόνα ενός απλού στρατιώτη μεν, αλλά με καίρια θέση και αποστολή και κυρίως ατόμου εγγράμματου και με περιγραφικές και κριτικές ικανότητες.

   Και το σπουδαιότερο ήταν ότι, ώσπου να ξαναοργανωθεί η 5^η Μεραρχία, πρόλαβαν οι Σέρβοι και εισήλθαν στο Μοναστήρι (Μπίτολα), το οποίο διαφορετικά θα είχε καταληφθεί πριν από αυτούς από τον Ελληνικό Στρατό, όπως σχεδίαζε ο αρχιστράτηγος διάδοχος Κωνσταντίνος. Και το ατύχημα συνέβη πριν ο Ελληνικός Στρατός εισέλθει στη Θεσσαλονίκη, όπου, με επικεφαλής τον αρχιστράτηγο, βάδιζε έχοντας πλέον ακάλυπτα τα νώτα του, ενώ οι Τούρκοι είχαν ανακαταλάβει όλη σχεδόν την απελευθερωθείσα Δυτική Μακεδονία (πλην της Κοζάνης και της Σιάτιστας).

   Ο Τζάνος μας δίνει συγκλονιστικές λεπτομέρειες για τα γεγονότα της περιοχής Αμυνταίου, που ίσως θεωρηθούν πολύτιμες στο ξαναγράψιμο του κεφαλαίου αυτού της Στρατιωτικής Ιστορίας»*.

 * Σημείωση επιμελητών: Έχουμε την εντύπωση ότι στα ιστορήματα (επιστημονικά και μη) για τους Βαλκανικούς πολέμους αποφεύγεται η αναφορά στα ατυχή αυτά γεγονότα του Αμυνταίου, τα οποία έφεραν σε δύσκολη θέση τον αρχιστράτηγο διάδοχο Κωνσταντίνο, ο οποίος βάδισε προς την Θεσσαλονίκη έχοντας ακάλυπτα τα νώτα του (οι Τούρκοι είχαν ανακαταλάβει και τα Γρεβενά!).

   Εντύπωση προκαλεί και το γεγονός ότι στο Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «100 Χρόνια από τη διεξαγωγή των Βαλκανικών Πολέμων», το οποίο διοργάνωσε η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού στις 7-8 Φεβρ. 2013 στην Αθήνα, καμιά εισήγηση από στρατιωτικούς ιστορικούς αλλά και τους πανεπιστημιακούς καθηγητές που έλαβαν μέρος σ’ αυτό δεν αναφέρεται στα γεγονότα του Αμυνταίου. Μια μικρή αναφορά γίνεται στην κοινωνιολογικού χαρακτήρα εισήγηση της Ελένης Κ. Δημητρίου με θέμα «Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ως υποκειμενικό βίωμα του Έλληνα Στρατιώτη», Πρακτικά, σ. 188.

   Ακολουθεί κείμενο από το βιβλίο «Ημερολόγιον Βαλκανικών Πολέμων 1912-13» [Οι χειρόγραφες σημειώσεις του Στ. Τζάνου δεν έχουν σελιδαρίθμηση. Η αρίθμηση σε φύλλα (1α, 1β, 2α, 2β κ.ο.κ.) έγινε από τους επιμελητές Θεόδωρο Νημά και Πέτρο Μπέσπαρη, όπως π.χ. φ. 15α.]. [...]

 φ. 15α

 22-23-24 (Οκτωβρίου)

 Ὑποχώρησις Σόροβιτς [Ἀμυνταίου] 

Μονομαχία Πυροβολικοῦ

 22 <Δευτέρα>. Καλ(οκαιρία).

   Παντελὴς ἔλλειψις ἄρτου. Τὴν νύκτα αἰφνιδιαστικὰ πυρὰ τοῦ πυροβολικοῦ ἡμῶν κατὰ τοῦ ἐχθρικοῦ εἰς ἃ τοῦτο ἀμέσως ἀπήντησε. - Ἅμα τῇ πρωΐᾳ ἐπιστροφὴ εἰς τὸν λόχον παρὰ Σωτήρα. Μετὰ ἀπόσπασίς μου ὡς συνδέσμου τάγματος - λόχου.

   Διοικητὴς 1^ου τάγματος ἀπὸ μάχης Ἀλμπάνκιοϊ (3^ου Λόχ. διοικητής) Μπουλαλᾶς μέχρι τῆς πρωΐας. Τὸ ἡμέτερον Πυροβολικὸν κάμνει μεγάλην χρῆσιν πυρῶν ἐμποδίσαν μέχρι δείλης τὴν τοποθέτησιν τοῦ ἐχθρικοῦ ἀπὸ ἁμαξιτῆς Μπανίτσης κατερχομένου. Τέλος ὅμως μετὰ τὴν τοποθέτησίν του ἤρχισε τρομερὰ μονομαχία μέχρις ἑσπέρας. Πολλάκις προυξένησε ἐντύπωσιν εἰς τὸν Λοχ(αγὸν) Κουρουσόπουλον τὸ ὅτι ὑπεμειδίων τὴν στιγμὴν τῆς πτώσεως τῶν ὀβίδων καὶ τοῦτο διότι ἔβλεπον αὐτὸν νὰ συγκινῆται. Οὗτος ταύτην τὴν ἡμέραν εἶχε διοίκησιν τάγματος ἐλθὼν μετὰ 1^ου λόχου ἐκ Κοζάνης.

 Καυταλισμὸς τὴν νύκτα ὑπὸ ἀντίσκηνα. Περιπέτεια εἰς Σταθμὸν δι’ ἄρτον.

 φ. 15β

 23 <Τρίτη>. 

Ἀπόκρουσις ἐπιθέσεως κατὰ ἡμετέρου δεξιοῦ

   Ἔλλειψις ἄρτου μέχρις ἑσπέρας. Ἐχθρὸς μεταχειρίζεται καὶ πολυβόλα. Διοικητὴς 1^ου Τάγματος Δελαπόρτας, ταγματάρ(χης) Μηχανικού. Παράταξις πεζικοῦ Μεραρχίας πρὸς μάχην, ἅπασα ἡ Σιδηρ(οδρομικὴ) γραμμὴ δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ τοῦ σταθμοῦ κατελήφθη ὑπὸ ἡμετέρων σωμάτων. Πρὸς τὸ μέρος τῆς λίμνης* παρατηρεῖται κατ’ ἀρχὰς μεγάλη συγκέντρωσις ἐχθροῦ ὅστις μετ’ ὀλίγον ἀποπειρᾶται 3½ μ.μ. διάσπασιν τοῦ δεξιοῦ ἡμῶν. Ἐνταῦθα τὰ 2 τάγματα, 1^ον καὶ 2^ον τοῦ 23ου <ΣΠ> καὶ 3^ον τοῦ 16^ου δεκατίζουν τὸν ἐχθρὸν καὶ ἐν τέλει ἀναγκάζουν αὐτὸν νὰ ἀποσυρθῇ. Μεγίστη σπατάλη πυρομαχικῶν. Κίνδυνος ὑπ’ ὀβίδος. Τὴν νύχτα ἐδόθη ἄρτος πολύς. 8 μ.μ. Ὑπὸ 1^ου τάγματος κατασκευὴ ταχυσκάπτων 500 μέτρα πέραν τῆς Σ. γραμμῆς πρὸς τὸ μέρος διὰ τοῦ ὁποίου ἐπειράθη διάσπασιν ἐχθρός. Ἐκοιμήθην ἐπὶ χονδρῆς ἄμμου πρὸ τῆς θύρας Σ. Σταθμοῦ ἔνθα ἐπὶ πολυθρόνας ταγματάρχης, ἄνωθεν κεφαλῆς.

 * Σημείωση επιμελητών: Πρόκειται για την λίμνη των Πετρών ή Αμυνταίου. Η περιοχή είχε αρκετές λίμνες, από τις οποίες κάποιες σήμερα έχουν αποξηρανθεί. Βόρεια της Κοζάνης ήταν η λίμνη Σαριγκιόλ (σήμερα δεν υπάρχει), ΒΑ του Αμυνταίου η λίμνη του Οστρόβου (Αρνίσσης) ή Πάτελι (Αγίου Παντελεήμονος), βόρεια του Αμυνταίου η λίμνη του Πέτρετσκου (Πετρών) ή Σόροβιτς (Αμυνταίου), ΒΔ της Πτολεμαΐδας η λίμνη του Ρούδνικ (Αναργύρων) ή Χειμαδίτιδας, μαζί με τον βάλτο της (σήμερα δεν υπάρχει ο βάλτος) και που έφθανε μέχρι έξω από το χωριό Γκιούλιντσι (Ροδώνας). Από τους καλαμιώνες του βάλτου του Ρούδνικ (Αναργύρων) όρμησαν οι Τούρκοι και πέτυχαν τον αιφνιδιασμό της V Μεραρχίας. Βόρεια της λ. Χειμαδίτιδα υπάρχει και η λίμνη Ζάζαρη (Λιμνοχωρίου).

 φ. 16α

 24 <Τετάρτη>.

 Ὑποχώρησις

 Προσβολὴ ἡμετέρου ἀριστεροῦ*

   Ἡ ἄμυνα ἐκ τοῦ μέρους τῆς λίμνης ἄριστα ὀργανωμένη· ἀδύνατον ὁ ἐχθρὸς νὰ διασπάσῃ εἰς τὸ μέρος αὐτὸ τὴν γραμμήν, ὡς ἀπέτυχε καὶ χθές.

 * Σημείωση επιμελητών: Την νύχτα 23/24 Οκτ. ο Τουρκαλβανός υπολοχαγός από τα Ιωάννινα Εσσάτ ζήτησε την άδεια από τον αρχηγό των τουρκικών δυνάμεων Τζαβίτ πασά, να διενεργήσει παράτολμη επιχείρηση κατά των νώτων της V ελληνικής Μεραρχίας με δύναμη ενός λόχου και 4 πολυβόλων.

   Ο Τζαβίτ πασάς με μεγάλη δυσκολία έδωσε την άδειά του, απειλώντας ωστόσο τον τολμηρό αξιωματικό, ότι αν έχανε τους άνδρες και τα πολυβόλα, θα διέταζε τον τουφεκισμό του.

   Τις νυχτερινές ώρες ακούγονταν ασυνήθιστα έντονα γαυγίσματα σκύλων από το τουρκικό χωριό Γκιούλιντσι (Ροδώνας), διότι οι στρατιώτες του Εσσάτ περνούσαν μέσα από αυτό. Τον θόρυβο αυτόν άκουσαν άνδρες των προφυλακών του 5^ου Λόχου του ΙΙ/22 Τάγματος. Το γεγονός αυτό αναφέρθηκε στο τάγμα, αλλά ο διοικητής του λγός Δημήτριος Επισκόπου αδιαφόρησε με την δικαιολογία ότι οι προφυλακές δεν ήταν στη δική του ευθύνη και αποφάνθηκε ότι «εσείς και στον ύπνο σας Τούρκους ονειρεύεστε».

   Περισσότερα για τον αιφνιδιασμό και την σύμπτυξη της V Μεραχίας προς την Κοζάνη βλ. ΓΕΣ/ΔΙΣ, ό.π., τ. Α΄, σσ. 143-153.

   6½ π.μ. Ἅμα τῷ φωτὶ ἠκούσθησαν εἰς τὸ ἀριστερὸν ἡμῶν τὰ πολυβόλα τοῦ ἐχθροῦ βάλλοντα [στο χφ. βάλοντα] ἄνευ διακοπῆς. Σῶμα Μηχανικοῦ (σ.ε.: Λόχο Μηχανικού της V Μεραρχίας) ἀποτελοῦν τὸ ἄκρον ἀριστερὸν τῆς παρατάξεως τῆς Μεραρχίας αἰφνιδιαστικῶς προσβληθὲν ὑπὸ τοῦ ἐχθροῦ ἐξ ἐγγυτάτης ἀποστάσεως ὑποχωρεῖ ἀτάκτως. Τὰ λοιπὰ πρὸς τὰ δεξιὰ τούτου σώματα ἀποπειρῶνται νὰ κρατήσωσι τὰς θέσεις των, ἀδύνατον ὅμως τοῦτο ἀποβαίνει· ὁ ἐχθρὸς πλέον ἐλεύθερος ἐπιχειρεῖ κυκλοτερῆ κίνησιν περὶ τὸ ἀριστερὸν κέρας τῆς Μεραρχίας: κατ’ ἀνάγκην ἄρχεται ὑποχώρησις ἐκ τοῦ ἀριστεροῦ κλιμακηδόν [σ.ε.:στο χφ: κλιμακηδών ].

   [7½ σκάσιμον τοῦ λοχαγοῦ μου ὅστις καθ’ ὁδὸν ἔπαθεν ἐκ φόβου ἀπὸ ποδάγραν. (8 π.μ. Ταγματάρχης)] (σ.ε.: Σημειωμένα στο αριστερό περιθώριο του φ. 16α. Δεν αναφέρονται ονόματα και δεν κατέστη δυνατή η ταύτισή τους από άλλες πηγές).

   Τὸ 1^ον τάγμα 23^ου Πεζ. Συν/τος /φ. 16β μένει τελευταῖον ἐντὸς τῶν ταχυσκάπτων. Καὶ τέλος διατάσσεται καὶ τούτου ἡ ὑποχώρησις.

   Μένω ἀκόμη παρὰ τὸν Σταθμὸν μετὰ τοῦ ταγματάρχου μου καὶ τοῦ τελευταίου ἀπομείναντος συνδέσμου Νικολάου Σαλπιγκτοῦ· ἀποστέλλομαι ὑπὸ ταγματάρχου νὰ φέρω ζῶα πρὸς μεταφορὰν τριῶν τραυματιῶν. Ἐπιστρέψας δὲν εὑρίσκω οὐδένα πλὴν τῶν τριῶν τραυματιῶν· τοὺ<ς> ἀναβιβάζω εἰς τὰ ζῶα, ἀνέρχομαι καὶ ἐγὼ ἐπὶ ἑτέρου καὶ λαμβάνω τὴν διεύθυνσιν ἣν ἠκολούθησεν ὑποχωρῆσαν τάγμα μου ὅπως συναντήσω ταγματάρχην, παρεκκλίνω ὅμως ὀλίγον δεξιότερον πρὸς τὴν θέσιν τοῦ χειρουργείου. Γίγνομαι μάρτυς ἐξ ἀποστάσεως 500 μ. τῆς διαρπαγῆς αὐτοῦ καθὼς καὶ ἑνὸς ἡμετέρου κανονίου φερομένου ἐν καλπασμῷ. Τοῦρκοι χωρικοὶ τυφεκίζουν 2 ἵππους, πίπτουν οἱ ἐλᾶται, κατέρχονται τῶν λοιπῶν, γίνεται μικρὸν ἀνακάτωμα καὶ τέλος φαίνονται δυὸ ἵπποι /φ. 17α ἐλεύθεροι ἐλαύνοντες ἀπὸ ῥητῆρος τὸ κανόνιον εἰς χεῖρας ἀλαλαζόντων χωρικῶν.

 9½ π.μ. Στρέφομαι ὀλίγον ἀριστερὰ ἵνα ἀποφύγω τὴν σύλληψιν καὶ συναντῶ σῶμα ἐξ 80 ἀνδρῶν ὑπὸ ἕνα ὑπολοχαγὸν καὶ ἕνα ἀνθυπολοχαγόν, προσκολῶμαι εἰς τοῦτο. Προχωροῦμεν φεύγοντες πρὸς ἀπέναντι ὕψωμα.

   (Ἀξιωματικοὶ τοῦ πυροβολικοῦ, ὡς ἔμαθον κατόπιν, ἔμειναν, μέχρις ὅτου ὁ ἐχθρὸς τοὺς ἐφόνευσε, βάλλοντες καὶ ἐκ τῆς τελευταίας ἀποστάσεως, Δελαπόρτας, Δούκας) [σ.ε.: Γραμμένο στο περιθώριο αριστερά του φ. 16β. Πρόκειται για τον λγό ΠΖ Σπύρο Δελαπόρτα από το Αργοστόλι και τον υπλγό Ιωάννη Θεμ. Δούκα από την Αθήνα, οι οποίοι εφονεύθη-σαν στο Αμύνταιο στις 24 Οκτ. 1912].

   10¼ π.μ. ὅτε ἀντιλαμβανόμεθα ὅτι ἔχομεν περικυκλωθῆ ἐν εἴδει ἡμικυκλίου ὑπὸ τοῦ ἐχθροῦ. Πᾶν τότε ἀπορρίπτεται, γυλιός, σακκίδιον, τροφαὶ κ.τ.λ. [50-60 ὅπλα] [σ.ε.: Σημειωμένο στο περιθώριο αριστερά], κρατῶ μόνον ὑδροδοχεῖον διὰ τῆς κομβιοδόχης χιτωνίου· θέτω ἐφ’ ὅπλου λόγχην, πετῶ καὶ τὰς παλάσκας κενὰς πλέον, διότι τὰ 25 φυσίγγια ἅπερ φέρω χωροῦν

εἰς τὰ θυλάκια τοῦ πανδελονίου. Διατάσσεται ὑπὸ τοῦ ὑπολοχαγοῦ προχώρησις· οἱ χωρικοὶ οἱ πρὸ ἡμῶν ὀλίγοι δεκατίζονται καὶ ἀποσύρονται εἰς ἀπόστασιν 300 μέτρων καὶ τότε ἀρχίζουν νὰ βάλλουν ἐξ ὅλων τῶν μερῶν ἐναντίον μας. Εἴμεθα χαμένοι· /φ. 17β πίπτει ὁ ἀνθυπολοχαγὸς μὲ τὰ πρῶτα πυρὰ τῶν χωρικῶν καί τινες στρατιῶται· ὁ ἐχθρὸς εἶναι πολὺς, πλέον τῶν 200-250 χωρικῶν καί τινες Τοῦρκοι στρατιῶται. Ὁ ὑπολοχαγὸς ὅμως μᾶς συγκεντρώνει καὶ τέλος ξιφουλκήσας ὑποδεικνύει ὅτι μόνον ἐὰν κατορθώσωμεν νὰ διασπάσωμεν τὸν ἐχθρὸν ἔχομεν ἐλπίδα νὰ σωθῶμεν ἀπὸ τὸν θάνατον (διότι πρότερον ἐγενόμεθα μάρτυρες παραδόσεως πολλῶν ἡμετέρων καὶ τρομεροῦ θανάτου αὐτῶν.)

   Οἱ τελευταῖοι λόγοι τοῦ ὑπολοχαγοῦ ἐκείνου εἶναι ἀδύνατον νὰ λησμονηθῶσι τὴν στιγμὴν καθ’ ἣν ἐπλησιάζομεν πρὸς διάσπασιν, ἐμπρὸς ἐμπρὸς παιδιὰ γιὰ τὴν πατρίδα ἂς πεθάνομεν.

   Οἱ ἔμπροσθεν ἡμῶν <ἐχθροὶ> ἀνατρέπονται ἀλλὰ καὶ οὐκ ὀλίγοι ἐκ τῶν ἡμετέρων· ἐνταῦθα καὶ ὁ ἄγνωστος ὑπολοχαγός. Ἐγὼ μὲ τρεῖς ἄλλους, τοῦ ἑνὸς φονευθέντος, κατορθώνομεν καὶ διαφεύγομεν ὡς τρελλοὶ εὑρεθέντες εἰς τὴν δεινὴν ἀνάγκην νὰ λογχίσωμεν πλη/φ. 18α γωμένον ὅστις ἐφόνευσεν τὸν σύντροφόν μας. Τώρα πλέον ἀπαιτεῖται ὠκυποδία καὶ τύχη, ἐγὼ τὴν εἶχον ὄχι ὅμως καὶ ὁ ἀκολουθῶν ἐμὲ ὅστις τραυματίζεται.

   Μετ’ ὀλίγον ὅμως βλέπω καὶ πολλοὺς ἀκόμη νὰ πίπτουσιν, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τραυματίας. Ἐν τῇ παραζάλῃ πίπτω πρὸ χάνδακος· ἐνταῦθα ἡ σωτηρία: πλὴν ἑνὸς ὅσοι ἐπρόλαβον καὶ εἰσῆλθον ἐντὸς αὐτοῦ ἐσώθησαν: ὁποία ὅμως ἀπαγοήτευσις, εἴμεθα μόνον 15. Χωρὶς νὰ χάσωμεν καιρὸν τρέχομεν διὰ τοῦ χάνδακος, εἴμεθα πλέον μακρὰν τοῦ ἐχθροῦ, ἐσώθημεν, προχωροῦμεν ὅμως πάλιν, ὁπότε ἄλλη ὁμὰς χωρικῶν πυροβολεῖ καθ’ ἡμῶν, πίπτει πάλιν εἷς ἐξ ἡμῶν. Ἀναγκαζόμεθα νὰ ἀλλάξομεν διεύθυνσιν πρὸς τὰ ἀριστερά, πρὸς τὸ βουνόν, ὅτε βλέπομεν 1^ον τάγμα· ἡ σωτηρία μας: καὶ ὅμως ὄχι ἀκόμη. Προ¬χωροῦμεν κάτωθεν ἑνὸς χωρίου καὶ εἰς τὴν ἀλησμόνητον θέσιν μνήματα /φ. 18β βαλλόμεθα ὑπὸ ῥαγδαίων πυρῶν ὑπό τε τῶν χωρικῶν καὶ τοῦ στρατοῦ. μερικοὶ ἀποπειρῶνται ἄμυναν, τοὺς πάντας ὅμως συνέχει ὁ φόβος· φεύγουσι πρὸς στιγμήν, προτρέπω παραμονὴν πρὸς ἀπόκρουσιν εἴς τινας συναδέλφους.

   Τέλος ὅμως βλέπων τὴν ὁμαδικὴν ἄτακτον φυγὴν τῶν ἡμετέρων κρεμῶ τὸ ὅπλον εἰς τὸν ὦμον, ὅπερ ἀφήρεσα παρὰ δεκανέως φονευθέντος ἐκεῖ (τοῦ ἰδικοῦ μου καταστάντος ἀχρήστου) καὶ ἀκολουθῶ τοὺς λοιπούς. Εἰς τὴν θέσιν μνήματα ὁ θάνατος, ὁ τάφος πολλῶν ἐκ τοῦ τάγματος. Ὁ ταγματάρχης δὲν ἀκολουθεῖ τὸ τάγμα, ἐγκαταλείπω καὶ ἐγὼ τοῦτο ἀποκλίνων πρὸς τὴν κορυφὴν καὶ διευθύνομαι πρὸς τὴν οὐρὰν τῆς Μεραρχίας εἰς τὸ βάθος 2 χιλ. μέτρων φαινομένην, πρὸς συνάντησίν του ἐκεῖ. Συναντῶ Λαΐτσαν καὶ Ζούκην, καθιστῶ γνωστὸν αὐτοῖς τὴν σωτηρίαν τοῦ 1^ου τάγματος, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ /φ. 19α ἀγνοοῦσι περὶ τῆς τύχης τοῦ ταγματάρχου μου. ἀκολουθῶ τότε κατ’ ἀνάγκην αὐτοὺς καὶ τέλος 8½ μ.μ. ἀφικνούμεθα εἰς Λαμνίδες [ή Ισλαμλί, σημ. Κοίλα Κοζάνης] ¾ μακρὰν Κοζάνης - Σαντῆς (σ.ε.: Δεν κατέστη δυνατή η ταύτισή του). εἴμεθα κατάκοποι. Ἐπιπλέον φοβερὰ ὑγρασία καὶ ὁμίχλη. Ἐκοιμήθην ἐντὸς ἀχυρῶνος μετὰ ἀνθυπολοχαγοῦ Ρουμπάνη καὶ ἄλλων καθότι μετ’ οὐ πολὺ καὶ 1^ον Τάγμα κατέφθασε. -

   Γνωστοὶ φονευθέντες Μ. Ἀντάμης (σ.ε. Δεν αναφέρεται στο «Αγώνες και Νεκροί, 1830 - 1930»), Δ. Ἀργυράκος (σ.ε.: Δεν αναφέρεται στο «Αγώνες και Νεκροί, 1830-1930»), Πούλιος (σ.ε.: Ο στρ/της Ευάγγελος Νικ. Πούλιος εφονεύθη στην περ. Αμυνταίου, 25 Οκτ. 1912), Βαβάγγας (σ.ε.: Ο στρ/της Νικόλαος Δημ. Βαβάγγας εφονεύθη στην περ. Αμυνταίου, 25 Οκτ. 1912).

   Μὲ τὴν μάχην τῆς Βανίτσης [σ.ε.: Βάνιτσα ή Μπάνιτσα (Βεύη), χ. Φλώρινας] ἡ ὑποχώρησις ἐστοίχισεν εἰς τὴν Μεραρχίαν τὴν ἀπώλειαν πλέον τῶν 700 ἀνδρῶν τῶν πλείστων φονευθέντων καὶ μετὰ τὸν τραυματισμὸν των ὑπὸ τῶν χωρικῶν (πλὴν 54 αἰχμαλώτων οἵτινες μετεφέρθησαν εἰς Βιτώλια [Μοναστήρι]. Τελεία ἀποσύνθεσις ἐν τοῖς σώμασι. Τὸ ἠθικὸν ὅλων ἔχει κλονισθῆ, ἐκτὸς ἐλαχίστων.) […]

   Ο Οκτώβριος του 1912 σηματοδοτεί την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου (Οκτώβριος 1912 - Μάιος 1913), ο οποίος στιγμάτισε την πορεία του ελληνικού κράτους· η διαρκής υπόμνηση στα ιστορικά αυτά γεγονότα ας αποτελέσει τον ασφαλή δίαυλο, για να μάθουμε την Ιστορία μας.

   «Λαοί που δεν γνωρίζουν την Ιστορία τους δεν έχουν μέλλον» και κατά τον Αριστοτέλη «Τα μέλλοντα είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος όμοια με όσα έχουν γίνει».

 * Μαρίνα Κάγκα

 Επιμελήτρια Συγγραμμάτων