Ηρακλής Δημ. Φίτζιος: Ο εκ Λεχόβου αφανής εργάτης και εξαιρετική μορφή του Μακεδονικού Αγώνα…

Γράφει ο Φίτζιος Παναγιώτης

Δρ. Θεολογίας

  Ο Ηρακλής Φίτζιος του Δημητρίου γεννήθηκε στην Καστοριά το 1873 [1]. Καταγόταν από αρχοντική οικογένεια, που είχε καταγωγή από το Μονοδένδρι των Ζαγοροχωρίων. Ο πατέρας του διατηρούσε δίκτυο εμπορικών καταστημάτων από τη Βιέννη έως τη Δαμασκό, ενώ η μητέρα του Ελένη ήταν κόρη του γνωστού εμπόρου Στέριου Σαπουντζή.

 

  Ο Δημήτριος από το Βελιγράδι είχε δωρίσει το 1853 συλλογή αρχαίων νομισμάτων στο εθνικό νομισματικό μουσείο της Αθήνας, ενώ συνέδραμε με δωρεές και συνδρομές στην ανέγερση εκκλησιών και σχολείων στη Καστοριά.

  Ο θείος του, Παύλος Φίτζιος [2], ήταν μέλος της δημογεροντίας της Καστοριάς και έφορος [3]  των σχολείων. Συμμετείχε στα Πηχιωνικά και για να αποφύγει τη σύλληψη, διέφυγε στο Βόλο μαζί με τον Ηρακλή το 1879.

  Ο Ηρακλής μαθήτευσε στο Β΄ Γυμνάσιο Βόλου έως το 1889 αλλά αποφοίτησε από το Ελληνικό Γυμνάσιο Θεσ/νίκης το 1893. Κρίθηκε άξιος, κατόπιν εξετάσεων, για εγγραφή στο Πανεπιστήμιο. Εγγράφηκε στην Ιατρική σχολή αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του, για να αναλάβει τη διεύθυνση του εμπορικού καταστήματος της οικογένειας στη Δαμασκό.

  Με παρότρυνση του αρχιμανδρίτη Μόδεστου επέστρεψε στην Καστοριά το 1896, όπου ακολούθησε διδασκαλική καριέρα. Το σχολικό έτος 1896-97 διορίσθηκε στη Γκορένση (Κορησσό), τα έτη 1897 - 1899 στο Κωστενέτσι (Ιεροπηγή) και τα έτη 1899 - 1901 στη Νεγοβάνη (Φλάμπουρο). Στα χωριά αυτά γνώρισε τη ρουμανική, την εξαρχική και την αλβανική προπαγάνδα.

Εικόνα 1. Ο επί τριαντατέσσερα χρόνια διδάσκαλος-διευθυντής πρώτα των σχολών του Λεχόβου, της Αστικής σχολής και κατόπιν του Πλήρους 4/θέσιου και μετέπειτα 6/θέσιου Μικτού Δημοτικού Σχολείου, Καστοριανός Ηρακλής Φίτζιος. (ΑΦΦ).

  Το 1901 [4]  μυήθηκε από τον Γερμανό Καραβαγγέλη στον Μακεδονικό αγώνα. Με εντολή του διορίσθηκε Διευθυντής της Αστικής Σχολής, με κύρια όμως αποστολή να καταστήσει το χωριό κέντρο δράσης των ελληνικών σωμάτων. Ο ίδιος μύησε στον αγώνα τους Πέτρο Στεφανίδη και Πέτρο Γκούλη. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πηχιών: «Ο Ηρακλής Φίτζιος από του 1902 είχεν εγκατασταθεί στο Λέχοβον, αλλά η εθνική δράσις και ο ενθουσιασμός, τον οποίον εις τας ενέργειες του επέδειξε, προκαλούν την απόφασιν των αρμοδίων να αναθέσουν εις αυτόν πλέον εμπιστευτικήν θέσιν». [5]

  Το 1902 [6], όταν ανέλαβε καθήκοντα υποπρόξενου στο Μοναστήρι, ο Ίων Δραγούμης, αγόρασε όπλα και τα διένειμε σε έμπιστους κατοίκους. Μετά την επανάσταση του Ίλιντεν μετέβη στο Μοναστήρι, όπου υπέβαλε λεπτομερή έκθεση [7] για τα γεγονότα στην περιοχή.

  Φιλοξένησε με άκρα μυστικότητα επί δεκαπέντε ημέρες τους αξιωματικούς [8] Μελά, Κοντούλη, Κολοκοτρώνη και Παπούλα, και μόλις την τελευταία ημέρα αποκάλυψε στους κατοίκους την ιδιότητά τους. Έκτοτε όλοι οι χωρικοί μετείχαν στον αγώνα.

  Έγινε ο ιθύνων νους της περιοχής. Επικοινωνούσε απευθείας με το προξενείο, με το ψευδώνυμο «Θησεύς», και ανελάμβανε τις πλέον εμπιστευτικές αποστολές. Συμμετείχε στην εκτέλεση των προδοτών στο Στρέμπενο (Ασπρόγεια) και στη μάχη του Ζέλενιτς (Σκλήθρου). Τα προσόντα του εκτιμήθηκαν δεόντως και το 1904 ανέλαβε τη διεύθυνση της Μοδέστιου Σχολής στο Πισοδέρι. [9]

  Εγκαταλείποντας τη διδασκαλική έδρα κατόπιν πρόσκλησης του καπετάν Ρούβα, συμμετείχε μεταξύ των άλλων στη μάχη του Ζέλοβου (Ανταρτικού), όπου οι Βούλγαροι έπαθαν πανωλεθρία, χάνοντας τρεις αρχηγούς των. Τον Οκτώβριο του 1904 ήταν ένας από τους έξι που συμμετείχαν στην ταφή της σεπτής κεφαλής του Παύλου Μελά [10] στο Πισοδέρι, υπό άκρα μυστικότητα.

  Επέστρεψε στο Λέχοβο (1905-1907), πάντοτε ως διευθυντής της Αστικής Σχολής και ως γραμματέας της εθνικής επιτροπής, με ευρείες αρμοδιότητες για τη δράση των σωμάτων.   

  «Εις το Λέχοβον επανελθών αναλαμβάνει την γραμματείαν της επιτροπής αγώνος και είναι ο σύμβουλος εις κάθε ενέργειαν των ελληνικών σωμάτων». [11]

  Διαμαρτυρήθηκε έντονα για τη σφαγή του παπα-Στέριου και την απείθεια των οπλαρχηγών, κυρίως του Λιάπη, που είχε ως αποτέλεσμα τη μερική καταστροφή του χωριού. Επισκέφθηκε δύο φορές την Αθήνα, όπου συναντήθηκε με τον τότε διάδοχο Κων/νο και τον πρόεδρο του Μακεδονικού Κομιτάτου, απειλώντας με παραίτηση όλων των εμπλεκομένων στην ελληνική υπόθεση του χωριού. Τα δύο αυτά χρόνια πλήθος σωμάτων πέρασαν από το χωριό, που είχε γίνει απόρθητο φρούριο και σανίδα σωτηρίας για τους αντάρτες.

  Παρά τις επανειλημμένες προειδοπήσεις των Κόλε Αντρέφσκι, Μητροβλάχου, Τσακαλάρωφ και την επικήρυξη του από το βουλγαρικό κομιτάτο δεν έπαυσε να εργάζεται για τα συμφέροντα της Ελλάδος. Στις 20 Ιουνίου 1907 συνελήφθη από τις οθωμανικές αρχές, διότι αποκαλύφθηκε η δράση και η ταυτότητά του, ύστερα από το φόνο του Φούφα. [12]

 

Εικόνα 2. Σπάνια φωτογραφία ελληνικού αντάρτικου σώματος [καπετάν Φούφα], στο λημέρι του Αγίου Παντελεήμονος στη διάρκεια του Mακεδονικού αγώνα. (ΑΦΦ).

  Οδηγήθηκε σιδηροδέσμιος στις φυλακές Μοναστηρίου. Είχε κατορθώσει να απομακρύνει τα όπλα, τις βόμβες και την εμπιστευτική αλληλογραφία για τα σώματα μέσω των μαθητών του, σώζοντας έτσι το χωριό από την καταστροφή.

  Καταδικάσθηκε ως συνεργός [13] για τους φόνους, που διέπραξαν τα σώματα, σε ισόβια δεσμά (εκατόν ένα χρόνια και μία μέρα) παρά την αντίδραση του Τούρκου δικαστή, που επέμενε για την εκτέλεσή του λέγοντάς του: «Δάσκαλε όσους σκοτώνει η πέννα σου σε μία ώρα δεν σκοτώνει το Τούρκικο τουφέκι σε ένα χρόνο». [14]

  Χαρακτηριστικά ο πρόξενος Μοναστηρίου Δημαράς αναφέρει: «Αυστηρότατη υπήρξεν η απόφασις ως προς τον διευθυντήν του σχολείου Λεχόβου Ηρ. Φίτζιου καταδικασθέντα εις ισόβια δεσμά α τε θεωρηθέντα ως συνεργόν των διαπραχθέντων παρά του αντάρτικου σώματος φόνων». [15]

  Αποφυλακίσθηκε στις 20 Ιουλίου 1908 λόγω της επανάστασης των Νεοτούρκων, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της φυλάκισής του λάμβανε το διδασκαλικό μισθό του.

 

Εικόνα 3. Η ταυτότητα μέλους στην «Εθνική οργάνωση Παύλος Μελάς» του Ηρακλή Φίτζιου. Φέρει το βαθμό του πράκτορα. (ΑΦΛ, ΙΑ΄ , αρ.16). 

  Τα σχολικά έτη 1908-1910 τοποθετήθηκε από το Προξενείο του Μοναστηρίου στην Κατράνιτσα (Πύργοι - Εορδαίας) για προσωπική του ασφάλεια, διότι ήταν πλέον γνωστός στις τουρκικές αρχές. Το 1910 επανακάμπτει στο Λέχοβο, όπου μεταξύ άλλων ίδρυσε και τις πρώτες ομάδες προσκόπων για εθνικούς σκοπούς. Ήταν οι ανιχνευτές του ελληνικού στρατού στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων.

  Το 1911 τοποθετήθηκε στο Διδασκαλείο Μοναστηριού ως επιμελητής. Το 1912 κατ’ εντολή του ελληνικού κράτους μετέβη στη Μπίγλιτσα για εθνικούς λόγους, κύρια για τον αγώνα της απελευθέρωσης της Κορυτσάς. Από το 1913 έως το 1934 διευθύνει πρώτα την Αστική Σχολή Λεχόβου, τη Δημοτική Σχολή και κατόπιν το Δημοτικό Σχολείο ως ο πρώτος διευθυντής. Το 1924 μετά από επίμονες προσπάθειές του, καθότι ο αδερφός Κων/νος ήταν Γ. Γραμματέας του Υπουργείου Μακεδονίας πέτυχε την έγκριση κονδυλίου για την ανέγερση νέου σχολικού κτιρίου.

  Ήταν ο γραμματέας της επιτροπής που συστάθηκε για την ανέγερση του σχολικού κτιρίου. Ίδρυσε το σχολικό κήπο και συνεργάσθηκε με τη Γεωργική Σχολή Φλωρίνης.

  Συνταξιοδοτήθηκε με αίτησή του το 1935 από το Χιονάτο - Καστοριάς, έπειτα από σαράντα χρόνια υπηρεσίας. Αλληλογραφούσε σε πρώτο πρόσωπο με σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες της εποχής, δείγμα οικειότητας και εκτίμησης. Αρνήθηκε επανειλημμένα πολιτικές θέσεις και την ανώτατη διδασκαλική καριέρα.

  Κατά την Κατοχή ακολούθησε την τύχη των κατοίκων του χωριού. Το πατρικό του σπίτι στην Καστοριά το βομβάρδισαν οι Ιταλοί και το δικό του χρησιμοποιήθηκε από την Μητρόπολη ως Γηροκομείο. Το σπίτι στο χωριό κάηκε καταστρέφοντας το μοναδικό αρχείο που είχε. Προσέφερε στο βωμό της πατρίδος δύο παιδιά, τον Παναγιώτη που δηλητηρίασαν οι Γερμανοί το 1944, και τον Τάκη που χάθηκε με φρικτό θάνατο στις πρώτες εμφύλιες διαμάχες στις 23/3/1944.

 

Εικόνα 4. Η Αστική Σχολή Λεχόβου (1901). Διακρίνονται ο διευθυντής της, Ηρακλής Φίτζιος και ο πανύψηλος παπα - Στέριος. Ενώ το καμπαναριό είναι ημιτελές. (ΑΦΦ).

  Το 1951 έγραψε την ιστορία του χωριού, έπειτα από παραίνεση του μαθητή του Ευάγγελου Φιλίππου, [16] για να χρησιμοποιηθεί από τους βουλευτές για αδελφοποιήσεις με γερμανικές πόλεις και διεκδίκηση αποζημιώσεων. Ήταν ίσως η μεγαλύτερη προσφορά του, πέρα από την εθνική και διδασκαλική του δράση.

  Στις 1-4-1955 η καρδιά του έπαψε να χτυπά. Πέρασε στο πάνθεον των αφανών αθανάτων. Τιμήθηκε με το μετάλλιο των εξαίρετων πράξεων και το δίπλωμα του μακεδονομάχου για τη δράση του, ως πράκτορας από την πολιτεία. Στο Δήμο Πανοράματος Θεσ/νίκης υπάρχει οδός, που φέρει το όνομα του και στο χωριό ο δρόμος που οδηγεί στο σχολείο. Το 2007 η ελληνική πολιτεία, για να τιμήσει την εθνική και εκπαιδευτική προσφορά του, ονόμασε το Δημοτικό Σχολείο του Λεχόβου σε «Ηρακλή Δημητρίου Φίτζιου».

  Έχει αφήσει πλούσιο αρχείο τόσο για την σχολική ζωή όσο και για την προσφορά του χωριού στους εθνικούς αγώνες. Πολλά από τα στοιχεία αυτά έχουν δημοσιευτεί από το μαθητή του Παντελή Οικονόμου, όπως ο τελευταίος ομολογεί στο βιβλίο του «Λέχοβο στην ιστορική του πορεία».

  Ο Οικονόμου [17] στη νεκρολογία του Φίτζιου αναφέρει: «Ο εκλιπών ήταν ένας αφανής εργάτης και μια εξαιρετική μορφή του Μακεδονικού Αγώνος, που ζούσε μακριά από του εφήμερους θορύβους και τις θριαμβολογίες. Σεμνός και μετριόφρων, όπως όλες οι μεγάλες ψυχές που άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη της διαβάσεως των από την εθνική ζωή, αναπολούσε το παρελθόν. … Έδωσε το παρόν μεταξύ των πρώτων. Ρίχθηκε ολόψυχα και ολόθερμα στον αγώνα και πολλές φορές σε διάφορες μάχες εναντίον των κομιτατζήδων έλαβε μέρος και σαν απλός οπλίτης και διακρίθηκε…..  με το ψευδώνυμο «Θησεύς» επέδειξε ζήλον, καρτερίαν, μαχητικότητα, πίστιν, εργατικότητα και αφοσίωση προς τους υπέροχους του αγώνος σκοπούς. Από την θέση αυτή φωτίζει, καθοδηγεί, ενημερώνει και οδηγεί τους αρχηγούς και οπλαρχηγούς των Σωμάτων…  Ο Ηρακλής Φίτζιος εξεπλήρωσε στο ακέραιο το καθήκον του και τον προορισμό του, αφήνοντας φωτεινό παράδειγμα το υπέροχο έργο του». 

  Η ποιήτρια Νανά Κοντού [18] στο ποίημά της «Δάσκαλοι του Μακεδονικού αγώνα», στην τέταρτη στροφή γράφει: 

«Φυτέψατε τους σπόρους της λευτεριάς στη ξεχερσωμένη γή

του τόπου μας ριζώσατε τα λουλούδια του αύριο

στην ιερή γή της Αθανασίας, Ηρακλή Φίτσιο στο Λέχοβο

Παπατέρπο Στυλιάδη Μπελκαμένη, Νικολαϊδη Πέτρο στην Πέλλα,

Σιδέρη Τραιανέ από το Ζέλοβο και Ανδρέα Παπαθανασίου Άργος Ορεστικό».

[1] Αρχείο Φίτζιου Παναγιώτη, (Τετράδια), [Συναγωγή αντιγράφων από τα σχολικά έγγραφα του σχολείου του Λεχόβου], σ. 53. Στο εξής ΑΦΤ, Α΄.

[2] Κ ω φ ό ς Ευάγγελος, Η επανάστασις της Μακεδονίας κατά το 1878, Θεσ/νίκη 1969, σ. 192.

[3] Κ ο υ τ σ ι α ύ τ η ς Εμμανουήλ, Η ελληνική εκπαίδευση στην Καστοριά το ΙΘ’ αιώνα (Αρχεία Ιεράς Μητρόπολης), Καστοριά 2001, σσ. 114, 309-310.

[4] ΑΦΤ, ό.π., σ. 59.

[5] Π η χ ι ώ ν Κωνσταντίνος, Η προσφορά της πόλεως Καστοριάς εις τον ένοπλον μακεδονικόν αγώνα, διάλεξις γενόμενη εν Καστορία, Καστοριά 1959, σ. 52. 

[6] ΑΦΤ, ό.π., σ. 60.

[7] Ό.π, σ. 59.

[8] Ό.π.

[9] Π η χ ι ώ ν, ό.π., σ. 52, όπου αναφέρει: « Το 1904 ευρίσκεται στο Πισοδέρι, διευθυντής του ελληνικού σχολείου και της εθνικής κίνησης και με το ψευδώνυμο Θησεύς είναι ο πράκτωρ του αγώνος εις την επίκαιρον και δεσπόζουσαν του γύρου μεγάλου διαμερίσματος θέσιν. Έχει την απόλυτη εμπιστοσύνη του Προξενείου και διαβιβάζει τις διαταγάς και οδηγίας αυτού δια κάθε ενέργειαν εις τα Κορέστια ακολουθεί και ενθαρύνει τα ένοπλα σώματα» . Κ ο λ τ σ ί δ α ς Αντώνης, Η εκπαίδευση ων Αρωμούνων στη Δυτική Μακεδονία, Θεσ/νίκη 2005, σ. 353, όπου αναφέρει: «Στο χρονικό διάστημα μάλιστα 1900-1910, οι περισσότεροι από τους Αρωμούνους δασκάλους στη Μοδέστειο Σχολή του Πισοδερίου αγωνιζόταν επίμονα για την απελευθέρωση του μακεδονικού χώρου ως οργανωτές και μέλη του Μακεδονικού αγώνα. Ανάμεσα σ’αυτούς συγκαταλεγόταν ο Μπάλκος Βασίλειος, ο Τσαμίσης Παντελής, ο Φίτζιος Ηρακλής» και σ. 444, όπου γράφει: «Στη Μοδέστιο Σχολή Μοναστηρίου δίδαξαν κατά καιρούς 38 εκπαιδευτικοί (23 δάσκαλοι, καθηγητές και 15 δασκάλες καθηγήτριες) : α) Κατά το χρονικό διάστημα 1903-1910 οι δάσκαλοι: Μπάλκος Βασίλειος, διευθυντής του οικοτροφείου - Νομάρχης Φλώρινας, Τσαμίσης Παντελής, Γυμνασιάρχης αργότερα από την Καστοριά, Φίτζιος Ηρακλής από το Λέχοβο».

[10] Μ ε λ ά Ναταλία, Παύλος Μελάς. Βιογραφία από διηγήσεις, αναμνήσεις, γράμματα δικά του και άλλων, Αλεξάνδρεια 1926, σσ. 452, 454-455 . Π η χ ι ώ ν, ό.π., όπου αναφέρει: «Είναι αυτός, εις τον οποίον εμπιστεύονται τα παλληκάρια του Παύλου Μελά την τιμίαν και σεπτήν κεφαλήν του εθνομάρτυρος αρχηγού δια να την αποθέση εις ασφαλή κρύπτην» . Τ σ ά μ η ς Παύλος, Ιερή γη. Διηγήματα από τον Μακεδονικό Αγώνα, Θεσ/νίκη 1970, σσ. 14, 16-17 . Γ Ε Σ / Δ Ι Σ, Ο Μακεδονικός αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, Αθήναι 1979, σσ. 341-344. Ενώ ο Σ τ υ λ ι ά δ η ς Χαράλαμπος, Η συμβολή των εκπαιδευτικών λειτουργών κατά τον Μακεδονικόν Αγώνα 1870-1903-1908, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 43 γράφει: «Κατά την νεκρώσιμη ακολουθίαν υπό του Παπασταύρου Τσάμη εις νυχτερινήν ώραν της 18 προς 19 Οκτωμβρίου εις το Παρεκκλήσιον των 6 μυστικών μαρτύρων που έψαλον ταύτην δια τον ενταφιασμόν της κεφαλής του Παύλου Μελά. Αυτός συνώδευσεν τον επίσης διδάσκαλον Βασιλ. Αγοραστόν εκ Μοναστηρίου και Υπάλληλον του Προξενείου μέχρι Ζελόβου προς παραλαβήν της κεφαλής από τον καλόν Έλληνα πατριώτην Ντίναν εκ Στατίστης. Μαρτυρας σ’ αυτήν την Ιεράν μυσταγωγίαν του ενταφιασμού υπήρξεν και ο δάσκαλος Πισοδερίου Αναστ. Παπαφιλίππου η Παπακυριακίδης εκ Κορησού Καστορίας, ο οποίος εφύλαγεν εις το περίβολον σκοπός δια την πρόληψιν αυτοφώρου απευκταίου (επιστολή Β. Αγοραστού προς τον Ι. Δραγούμην Οκτώμβριον 1904)».

[11] Π η χ ι ώ ν, ό.π., σ.52.

[12] Ό.π., όπου γράφει : «Δυστυχώς όμως ο ηρωικός θάνατος του καπετάν Φούφα εις το Παλαιοχώριον Πτολεμαίδος και η κατάσχεσις της αλληλογραφίας γίνεται αιτία να αποκαλυφθεί το όνομα του Φίτζιου, ο οποίος συλλαμβάνεται και καταδικάζεται από το στρατοδικείον Μοναστηρίου εις ισόβια δεσμά, εις 101 χρόνια, όπως έλεγαν οι Τούρκοι» . Σ τ υ λ ι ά δ η ς Χαράλαμπος, Η συμβολή των εκπαιδευτικών λειτουργών κατά τον Μακεδονικόν Αγώνα 1870-1903-1908, Θεσσαλονίκη 2003, σ.43, όπου αναφέρει: «Ο Ηρακλής Φίτζιος καταδικάσθη εις 101 έτη φυλάκισιν υπό του Τουρκικού Στρατοδικείου διότι εις τα θυλάκια του φονευθέντος οπλαρχηγού Φούφα εις Παλαιοχώριον Πτολεμαίδας ευρέθη επιστολή με την υπογραφή του».

[13]  Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης/Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών /Φ.Προξενεία/Μοναστηρίου/1907/ΑΑΚ/Α΄, Αρ. Πρωτ. 713/28-8-1907. Στο εξής ΙΜΜΕ.

[14] Λ ε χ ο β ί τ η ς Χάρης, Ηρακλής Δ. Φίτζιος, ο δάσκαλος - ο μακεδονομάχος, Αριστοτέλης, τχ. 9 (1958),  σ. 33 . Ο ι κ ο ν ό μ ο υ, Το Λέχοβο στην Ιστορική του πορεία, Θεσ/νίκη 1976, σ. 61.

[15] ΙΜΜΕ, ό.π.

[16] Α Φ.Λ, ΙΑ΄ , αρ. 15.

[17] Ο ι κ ο ν ό μ ο υ, Νεκρολογία, Ηρακλής Δ. Φίτζιος, Νέα Καστοριά, 14-4-1955.

[18] Κ ο ν τ ο ύ Νανά, Δάσκαλοι του Μακεδονικού Αγώνα, Μ. Η., τ. 75-76 (1969), σ. 17.

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

Α Υ Ε: Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

Α Φ Τ: Αρχείο Φίτζιου Παναγιώτη, (Τετράδια)

Α Φ Λ : Αρχείο Φίτζιου Παναγιώτη, (Φάκελοι λυτών εγγράφων)

Α Φ Φ: Αρχείο Φίτζιου Παναγιώτη, (Φωτογραφικό)

Γ Ε Σ: Γενικο Επιτελείο Στρατού 

Δ Ι Σ: Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού 

Ι Μ Μ Α: Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης

Μ Ζ: Μακεδονική Ζωή

Μ Η: Μακεδονικό Ημερολόγιο (Σφενδόνη)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α΄ ΠΗΓΕΣ

α) Αρχειακές

ΑΦΤ

Α΄, [Συναγωγή αντιγράφων από τα σχολικά έγγραφα του σχολείου του Λεχόβου]. Το τετράδιο έχει 124 σελίδες εκ των οποίων οι 73,74,78 είναι κενές.

ΑΦΛ

ΙΑ΄, [Διάφορα].

ΑΥΕ

ΙΜΜΕ/ΑΥΕ/Φ.Προξενεία/Μοναστηρίου/1907/ΑΑΚ/Α΄, Αρ. Πρωτ 713/28-8-1907

β) Δημοσιευμένες

Ο ι κ ο ν ό μ ο υ Παντελής Π., Το Λέχοβο στην Ιστορική του πορεία, Θεσ/νίκη 1975, σσ. 186-187, 189, 191-192, 195-196, 198, 200-202, 205, 272-273

Β΄ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Γ Ε Σ / Δ Ι Σ, Ο Μακεδονικός αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, Αθήναι 1979.

Κ ο λ τ σ ί δ α ς Αντώνης, Η εκπαίδευση ων Αρωμούνων στη Δυτική Μακεδονία, Θεσ/νίκη 2005.

Κ ο ν τ ο ύ Νανά, Δάσκαλοι του Μακεδονικού Αγώνα, Μ Η (1969), σ.17.

Κ ο υ τ σ ι α ύ τ η ς Εμμανουήλ, Η ελληνική εκπαίδευση στην Καστοριά το ΙΘ’ αιώνα (Αρχεία Ιεράς Μητρόπολης), Καστοριά 2001.

Λ ε χ ο β ί τ η ς Χάρης, Ηρακλής Δ. Φίτζιος, ο δάσκαλος - ο μακεδονομάχος, Αριστοτέλης, τχ.9 (1958), σσ.33-35.

Μ ε λ ά Ναταλία, Παύλος Μελάς. Βιογραφία από διηγήσεις, αναμνήσεις, γράμματα δικά του και άλλων, Αλεξάνδρεια 1926.

Ο ι κ ο ν ό μ ο υ, Νεκρολογία, Ηρακλής Δ. Φίτζιος, Νέα Καστοριά, 14-4-1955.

Π η χ ι ώ ν Κωνσταντίνος, Η προσφορά της πόλεως Καστοριάς εις τον ένοπλον μακεδονικόν αγώνα, διάλεξις γενόμενη εν Καστορία, Καστοριά 1959.

Σ τ υ λ ι ά δ η ς Χαράλαμπος, Η συμβολή των εκπαιδευτικών λειτουργών κατά τον Μακεδονικόν Αγώνα 1870-1903-1908, Θεσσαλονίκη 2003.

Τ σ ά μ η ς Παύλος, Ιερή γη. Διηγήματα από τον Μακεδονικό Αγώνα, Θεσ/νίκη 1970.